ابو نصرفارابی

فارابی(873-950)

تۉلیق اسمی و تخلصی: ابونصرمحمد بن محمدبن اوزلوغ ترخان فارابی

اۉرته آسیانینگ اولوغ متفکری و قاموسی عالمی فارابی یونان فلسفه سینی چوقور بیلگنی، اونگه شرحلر بیتگنلیگی وجهانگه ترغیب قیلگنی همده زمانه سی نینگ علملرینی پُخته اۉزلشتیریب، فنلر رواجیگه اولکن حصه قۉشگنی اوچون "المعلم الثانی"( "ایککینچی معلم"، ارسطودن کېین)، "شرق ارسطوسی" ناملریگه سزاوار بۉلدی.

فارابی سیردریا ساحلیده­گی فاراب(اۉترار) دېگن شهرده تورکی قبیله­گه منصوب حربی خذمتچی عایله­سیده تولد تاپدی. بۉله­جک فیلسوف باشلنغیچ بیلیمینی اۉترار ده آلگندن سۉنگ، اۉقیشینی بینکت، سمرقند و بخاراده دوام اېتدیردی. فارابی علمینی یینه ده چوقورلشتیریش مقصدیده بغدادگه  یۉل آلدی. عالم یۉل- یۉله کی اېران نینگ ییریک شهرلری ری، همدان، اصفهان و باشقه جایلرده بۉلدی. بغداد ده یقین و اۉرته شرق مملکت لریدن کېلگن طلبه و عالملر تۉپله­نگن اېدی. بو یېرده کۉزگه کۉرینگن عالم و فضلا لر بیلن تنیشدی، یونان فلسفی مکتبی، تورلی فن ساحه لری نماینده لری بیلن اوچره­شیب، اولردن علم سیرلرینی اۉرگندی. مثلن ابوبشر متا بن یونس( 870-940) دن یونان تیلی و فلسفه سینی، یوهانّه بن هیلان( 860- 920) دن اېسه طبیات و منطق علمینی اۉرگندی. بعضی تاریخی منبعلرده کېلیتیریلیشیچه فارابی 70 دن آرتیق تیلنی بیلگن.

عالم 941- ییلدن دمشق ده محتاجلیکده کون کېچیره باشله­دی. شونگه قره­می علم بیلن شغللنه­دی، فلسفه و باشقه فنلر ساحه سیده تدقیقات ایشلری آلیب باره­دی. او الیپّا( حلب) حاکمی سیف الدوله ابوالحسن علی( حکمرانلیک ییللری 943-967) التفاتی  و حرمتیگه سزاوار بۉله­دی. چونکی او عالملرنینگ حامی سی صفتیده تنیلگن اېدی. حاکم فارابی نی اۉز سراییگه تکلیف اېته­دی، لېکن او سرای گه بارمسدن، اېرکین حیات کېچیریش نی معقول کۉره­دی. شونگه قره مسدن، علامه نینگ حلب ده گی حیاتی سېر- محصول بۉلدی، بو یېرده اۉزی نینگ کۉپلب اثرلرینی یازدی. فارابی 949-950 ییللر مصرده، سۉنگره دمشق ده یشه­دی و عمری نینگ آخیرگی کونلرینی شو یېرده اۉتکزدی. او دمشق ده گی " باب الصغیر" قبرستانیگه دفن اېتیلگن.

موجود معلوماتلرگه قره گنده، فارابی 160 دن آرتیق اثر یازگن. لېکن اولرنینگ اکثریتی بیزگچه یېتیب کېلمه­گن. شونگه قره­می، موجود رساله لری نینگ اۉزی  اونینگ بویوک عالم اېکنلیگی دن دلالت بېره­دی.

فارابی نینگ اساسی اثرلری: " فلسفه نی اۉرگنیش دن آلدین نیمه نی بیلیش کېره­کلیگی تۉغریسیده"، فلسفی سواللر و اولرگه جوابلر، انسکلاپیدیه دن منطق بۉلیمی نینگ بیر قسمی، تعلیقات( شرحلر)، انسان اعضالری حقیده رساله، بۉشلیق حقیده مقاله، دانالیک اساسلری، فلسفه نینگ معناسی و  کېلیب چیقیشی، حیوان اعضالری، فونکسیه و پوتنسیه سی، منطق تۉغریسیده­گی رساله گه مقدمه، منطق علمیگه کیریش، علملرنینگ کېلیب چیقیشی حقیده، موسیقه حقیده کتته کتاب، بخت- سعادت گه اېریشو حقیده ، مساله لر ماهیتی، بویوک کیشی لرنینگ نقللری، علملر حسابی، حکمت معنالری،  "عقل تۉغریسیده"، علملر و صنعتلر فضیلتی، قانونلر حقیده کتاب، فلک حرکتی نینگ دایمی لیگی حقیده، شعر و قافیه حقیده سۉز، حجم و مقدار حقیده سۉز، موسیقه حقیده سۉز، فزیک اصوللری حقیده کتاب، فضیلتلی خُلقلر، فاضل شهر اهالی سی نینگ فکرلری، جسملر و واقعه لرنینگ ابتداسی حقیده، وباشقه لر. فارابی اثرلری 20-عصرنینگ 70-80 ییللریده تاشکېنت و آلماتا ده فلسفی رساله لر، منطقی رساله ، ریاضی رساله لر، اجتماعی- اخلاقی رساله لر، تدقیقات لر و ترجمه لر ناملری آستیده روس تیلیده نشر اېتیلگن.

فارابی نینگ علم-فن آلدیده­گی  خذمتلریدن بیری اونینگ یونان متفکرلری اثرلرینی شرح لگنلیگی و اولرنی ینگی غایه لر بیلن باییتگنلیگی دیر. علامه ، اېنگ اولا، ارسطو اثرلریگه شرحلر بیتگن، اونینگ فلسفی غایه لری نینگ ترغیباتچی سی و دوامچیسی صفتیده تنیلگن. فارابی نینگ، شونینگ دېک، افلاطون، الکسندر افرودزیسکی، یوکلید، تالمی، پارفیری اثرلریگه هم شرحلر یازگنلیگی معلوم. بولردن تشقری، هیپوکیرات، ایپیکور، انکساگر، دیاگین، سقراط، اثرلریدن خبردار بۉلگن همده ایپیکورچیلر، ستاکلر، پیفاگارچیلر، کینیکلر مکتبلرینی یخشی بیلگن.

فارابی اۉرته عصرده مکمل حسابلنگن علملر تصنیفینی یره­تدی. او "علملرنینگ کېلیب چیقیشی حقیده"، علملرنینگ تصنیفی حقیده ناملی رساله لریده اۉشه دورده معلوم بۉلگن 30 گه یقین علم ساحه سی نینگ تصوفی و تفصیلاتینی بیان قیلیب بېردی. متفکر طبعیت و انسان اۉرگانیزمی گه خاص بۉلگن طبعی جریانلرنی اۉرگنوچی علم ساحه لرینی بیرینچی اۉرین گه قۉیدی.

فارابی علملرنی تصنیفلشده بارلیق خصوصیتلری نینگ تحلیلیدن و اولرنینگ فنده عکس اېتیشدن کېلیب چیقه دی. اونینگ تصنیفی، اېنگ اولا، طبیعت نی، تفکر و نطق نی، تیل و منطق نی اۉرگنیش گه قره تیلگن. فارابی گه کۉره، علملرنینگ تصنیفیدن مقصد حقیقت نی اۉرگه نیش و تصدیقلشدن، اونی یالغاندن فرقلشدن عبارت. عالم نینگ فکریچه، فنلر و عمومن بیلیملر بارلیقدن کېلیب چیقیب، بارلیقنی اوزاق وقت اۉرگه نیش اساسیده توپله نیب باره دی. تورلی علملر بیر-بیرینی انکار قیلمه یدی، بلکی اۉز ارا بیر-بیری بیلن باغلیق حالده رواجلنه دی. اولر دنیانی ادراک قیلیشگه و انسانلرنینگ بخت- سعادتگه اېریشیشگه قره تیلگندیر.

فارابی نینگ فنلر تصنیفیده طبعی و اجتماعی فنلر اۉز وظیفه سیگه کۉره بیر-بیریدن فرق قیله­دی. مثلن، ریاضی، طبعیت شناسلیک و میتافزیک علملری انسان عقل- ذکاوتینی باییتیشگه خذمت قیله­دی، شعریت و منطق اېسه فنلردن تۉغری فایده­لنیش نی، بیلیملرنی باشقه لرگه تۉغری توشینتیریش، یعنی عقلی تربیه اوچون خذمت قیله­دی. سیاست، اخلاق سناسلیک و پیدالوژیک که عاید بیلیملر کیشی لرنینگ جماعه گه بیرلشووی، اجتماعی حیات نینگ قانون و قاعده لرینی اۉرگته­دی. خلص، فارابی نینگ علملر تصنیفی تۉغریسیده­گی معلوماتی اۉرته عصرده تورلی فنلرنینگ رواجیده مهم اهمیت گه اېگه بۉلدی، کېینگی دورلرده یشه­گن عالملر اوچون قۉلنمه وظیفه سینی اۉته­دی.

فارابی بارلیق معماسینی "وجود واجب"  و " وجود ممکن"  تعلیماتیدن کېلیب چیققن حالده توشونتیردی. اونینگچه، "وجود واجب"  برچه موجود یاکی پیدا بۉلیشی ممکن بۉلگن نرسه، جسم و ماده لرنینگ بیرینچی سببچی سی دیر. فارابی الله گه بیرینچی سبب، بیرینچی ماهیت، دېب تعریف بېره­دی. الله بیرینچی سبب صفتیده باشقه سبب و تورتکی گه محتاج  اېمس. او یره­ته­دی، لېکن باشقه نرسه لر تامانیدن یره­تیلمه­یدی. " وجود ممکن" اېسه برچه یره­تیلگن، موجود بۉلگن و یره­تیله­جک نرسه و اشیالرنی انگله­ته­دی. فارابی طبعیت، اشیا و جسملرنینگ تورلی شکللری معین ایزچیلیک و ضروریت بۉییچه یوز بېره­دیگن تدریجی جریانلر اساسیده پیدا بۉله­دی، دېب حسابله­یدی. بوتون موجوداتنی سبب- عاقبت نقطه­ی نظریدن 6درجه(سبب) گه بۉله­دی.الله- بیرینچی سبب، ایککینچی سبب اېسه آسمان جسملری، سۉنگ فعال عقل، جان( النفس)، شکل( الصورت)، ماده یاکی اشیالر ( الماده). الله- واجب الوجود، یعنی ضروری موجودلیک بۉلسه، قالگنلری- وجود ممکن، یعنی امکانی موجود نرسه لردیر. بولر بیر-بیری بیلن سببی باغله­نگن. الله، یعنی "وجود واجب" بیرینچی بۉلیب عقل فعالنی یره­ته­دی. عقل اېسه هربیر سیاره گه خاص عقل نی یره­ته­دی.  اېنگ سۉنگگی سماوی عقل نتیجه سیده یېرده گی عقل- روح و برچه مادی جسملر، یعنی 4 عنصر: توپراق، هوا، آلاو، سوو پیدا بۉله دی. 4عنصردن اېسه نباتات عالمی، حیوانات عالمی، انسان ذاتی و ناتیریک طبعیت وجود گه کېله­دی. اۉرگانیک عالمگه اۉسیملیک روحی، حیوانی روح و انسانی روح خاص دیر. جسملرگه حرکت خاص بۉلیب، اولر اۉز ارا بیر-بیری بیلن باغله­نگن.

فارابی نینگ جینوسیولوژیک قره­شلری، یعنی بیلیش حقیده­گی تعلیماتی اجتماعی- فلسفی فکر رواجی تاریخیده علاحیده اۉرین نی اېگلله­یدی. متفکرنینگ بو باره ده گی فکرلری اونینگ "منطق تۉغریسیده رساله گه مقدمه"، "منطق قه کیریش"، "عقل تۉغریسیده"، "فلسفه نینگ معناسی و کېلیب چیقیشی" و باشقه اثرلریده تحلیل قیلیب بېریلگن. متفکر انسان یېر یوزیده­گی عالی موجودات اېکنلیگینی تاکیدلب، اونینگ قابلیتی گه، تېوه رک- اطرافیگه نرسه و حادثه لرنی ادراک قیلیش کوچیگه کتته بها بېره­دی. ­        فارابی اۉز اثرلریده بیلیش شکللری، انسان نینگ روحی حالتی، جان و تنه نینگ اۉز ارا مناسبتی، منطقی فکرلش تۉغریسیده­گی ملاحظه لرینی بیلدیره­دی. اونینگ ایتیشیچه، انسان نینگ بیلیش، روحی قابلیتلرینی میه باشقره­دی، یوره­ک اېسه برچه اعضالرنی حیات اوچون ضرور بۉلگن قان بیلن تامین لنوچی مرکز وظیفه سینی بجره­دی. فارابی "علم و صنعت نینگ فضیلتلری حقیده" کتابیده طبعیت نی بیلیش نینگ چېکسیزلیگینی، بیلیم بیلمسلیکدن بیلیشگه، سببیت نی بیلیشدن عاقبت نی بیلیش گه، واقعه دن  جوهرگه قره­ب باریشنی اوقتیره­دی. انسان واقع لیکنی ادراک، سېزگی، خاطره، تصور، منطقی تفکر، عقل ، نطق و باشقه واسطه همده اصوللر آرقه لی بیله آله دی. عالم حسی و عقلی بیلیش موجودلیگینی، اولر بیر-بیریدن فرق قیلیشینی هم ایتیب اۉته­دی. حسی بیلیشده سېزگی و اعضالری یاردمیده اشیالر، نرسه و حادثه لرنینگ معین صفتلری بیلیب آلینه­دی. شو بیلن بیرگه، سېزگی آرقه­لی نرسه و بویوملرنینگ مهم بۉلمه­گن تامانلری هم ادراک قیلینه­دی. عقل آرقه­لی اېسه بویوم صفتلرینی موهوملشتیریش آرقه لی اونینگ ماهیتی و عمومی تامانلری بیلینه­دی.

فارابی عقلنی، بیر تاماندن، روحی قوت، یعنی توغمه، ایککینچی  تاماندن، تعلیم تربیه نینگ محصولی اېکنلیگی نی تاکیدله­یدی. فارابی دولت نی باشقه ریشده، قانونلرگه عمل قیلیشده، کیشیلر ارا مناسبتده، خلق  و خُلق- آداب قاعده­لریگه رعایه قیلیشده، تعلیم- تربیه ده عقل حکمیدن کېلیب چیققن حالده حرکت قیلیش کېره­ک، دېب حسابله­یدی.

فارابی نینگ قیمتلی فکرلریدن بیری اونینگ دنیاوی روح و دنیاوی عقل، اولرنینگ برحیات لیگی حقیده گی تعلیمات نینگ تلقینی دیر. متفکرنینگ نظریده کیشی نینگ روحی و عقلی آلگنیدن کېین بۉلیب کېتمه­یدی، بلکی دنیاوی روح و عقل بیلن قۉشیله­دی. دېمک، آدم نینگ روحی و عقلی ابدی لیککه کېته­دی. لېکن اولر هېچ وقت قه­یتیب کېلمه­یدی و نمایان بۉلمه­یدی. اولر تنه نی تشلب کېتگندن سۉنگ بیر بوتونلیک نی تشکیل اېته­دی، عقل و روح یشه­ش دوامیده آرتتیرگن برچه معنوی بایلیک تۉپله نیب برحیات دنیاوی روح و عقل نی تشکیل اېته­دی. متفکرنینگ بو تعلیماتی ده دنیانینگ ابدی لیگی، انسان ذاتی نینگ اۉلمسلیگی، انسان بیلیملری و عقلی نینگ اوزلوکسیزلیگی، انسانیت معنوی مدنیتی نینگ  ترقیاتی حقیده گی پُر معنا غایه لر موجود. اونینگ تلقینیده عقلی بیلیش کایینات عقلی یاردمیده حقیقی علمگه ایلنه­دی. فارابی بیلیش نینگ رتسیونال اصولینی اساس لگن بویوک متفکردیر. او فلسفی ترقیاتده، کوزه­توو، بحث- مناظره، بیلیش اصوللری، حسی مشاهده تۉغریسیده آز دوری اوچون اعتبارگه مالک فکرلرنی ایلگری سوردی. عالم منطق علمیگه بغیشلنگن بیر نېچه رساله لر مؤلفی دیر. " منطق علمیگه کیریش"، " منطق تۉغریسیده­گی رساله گه مقدمه"، "شعریت صنعتی قانونلری حقیده رساله"، " کته گوری" کتابی یاکی " کته گوری لر"،  و باشقه لر شولرجمله سیگه کیره­دی.

فارابی  منطق علمی نینگ شکللری: توشینچه، محاکمه، خلاصه، اثبات و باشقه لرنی تحلیل قیله­دی. او اندوکسیه، دېدوکسیه و قیاص لش حقیده به تفصیل معلومات  بېره­دی. فارابی نینگ منطق علمی حقیده گی قره­شلری حاضر هم اهمیتینی یۉقاتگن اېمس، اولر اۉقوو یورتلرده قۉلنمه  وظیفه سینی اۉته­ماقده. فارابی دنیا قره­شیده اجتماعی- سیاسی و اخلاقی فکرلر هم مهم اۉرین نی اېگلله­یدی. علامه نینگ" بخت- سعادتگه اېریشوو حقیده"، " فاضل شهر اهالی سی نینگ فکرلری"، "بخت- سعادت گه اېرشوو یۉللری حقیده رساله"، "بویوک کیشی لرنینگ نقللری"، موسیقه حقیده کتته کتاب"، " فقرالیک سیاستی" و باشقه اثرلری جمعیت و اونی باشقه­ریش، اخلاق- آداب و تعلیم-تربیه مسأله لریگه بغیشلنگن.

            فارابی یقین و اۉرته شرق مملکتلری فیلسوفلری آره سیده بیرینچی بۉلیب، جمعیت  نینگ کېلیب چیقیشی، اونینگ مقصد و  وظیفه لری حقیده گی تعلیمات نی ایشلب چیقدی. اۉرته عصر شرایطیده جمعیت طبعی روشده کېلیب چیققن لیگینی، انسان فقط باشقه لر یاردمیده حیات قیین چیلیکلریگه قرشی کوره­شه آلیشی ممکن لیگینی اساسلب بېردی. فارابی فکریچه، شهرلر انسانلری نینگ جماعه بۉلیب اویوشیشی نینگ عالی شکلی بۉلیب، اونده انسان نی برکمال بۉلیب یېتیشیشی اوچون ضروری شرایطلر بۉلدی. فارابی انسانلر طبعی احتیاج نتیجه سیده اۉز ارا بیرلشیب، جماعه نی تشکیل قیلگنلیگی نی علاهیده تأکیدله­یدی. فارابی اولوغ انسان پرور فیلسوف صفتیده انسان قدر-قیمتینی کمسیتوچی و اۉزگه مملکتلرنی باسیب آلیشگه اساسلنگن جمعیت گه قرشی چیقه­دی. متفکر آدملرنی تینچ-تاتو و اۉز ارا همکارلیکده یشه­شگه، انسانپرور بۉلیش گه دعوت اېته­دی.

فارابی نینگ اعتبارگه سزاوار فکرلریدن بیری جمعیت ترقیاتیده جیوگرافیک محیط نینگ اۉرنی مسأله سیدیر. اونینگ اۉیله­شیچه، کیشی لرنینگ معین حدود ده یشه­شی اولرنینگ تورموش طرزی، عرف- عادتلری, اخلاقی، خُلق-آدابیگه تاثیر کۉرسته­دی، جماعه گه بیرلشووگه یاردم بېره­دی. او مکمل جمعیت تۉغریسیده گی تعلیماتیده آدملرنی تورلی گروه لرگه اجره­ته­دی. بونده او انسانلرنی قیسی دینگه اعتقاد قیلیشیگه، اِیرقیگه قره­ب اېمس، بلکی عقلی قابلیتی، بیلیمی، علم- فنگه قیزیقیشی نی عنابت گه آله دی. فارابی دین انسان کمالاتیگه، معرفتگه، خذمت قیلیشی لازم, دېگن فکرلر طرفداری. او اسلام دینیگه، قرآن گه کتته حرمت بیلن قره­دی. دین نی کیشی لرنی خُلق- آدابگه  اۉرگتوچی منبع دېب بیلدی. عینی وقتده اوندن اۉز غرض لی و شخصی منفعتلری یۉلیده فایده لنوچی، جهالت گه اونداوچی لرنینگ فکریگه قۉشیلمه­دی.

فارابی شهر-دولتلرنی فاضل و جاهل گه اجره­ته­دی. فاضل شهر خلقینی بخت سعادتگه اېلتیشی، اونینگ باشلیغی اېسه عدالتی، یوکسک اخلاقی و معرفتلی، اۉزیده بوتون ایجابی خصلتلرنی تۉپله گن بۉلیشی لازم. لېکن شوندی شهر یاکی مملکت لر بۉله­دیکی، اولرنینگ اهالی نفس گه بېریلگن، بوتون فکر-ذکری بایلیک تۉپله­ش بۉله­دی. فارابی بوندی شهرلرنی جاهل شهرلر دېب اته­یدی. جاهل شهرلرنینگ باشلیقلری هم فقط بایلیک تۉپله­شگه رجوع قۉیگن بۉله دی." اولردن چیققن رهبر هم،- دېب تأکیدله­یدی علامه،- رهبرلیک نی مال- دنیا کۉپه­یتیریشده دېب بیله دی. شونینگ اوچون هم اولر اېرته یو- کېچ مال- دنیا تۉپله ش حرکتیده بۉله­دی. بوندی رهبرلرنینگ قۉلی آستیده  بۉلگن شهر خلقیده هر تورلی بوزوق عادتلر، شهوانی نفس، بیر-بیرینی کۉره آلمسلیک، بیر-بیرینی تله­ش، دشمنلیک، نزاع- جنجل لر پیدا بۉله­دی". فارابی نینگ یازیشیچه، حقیقی بخت گه اېریشیش اوچون حرکت قیلووچی، اۉز ارا یاردم قیلووچی، خلقنی بیرلشتیرگن شهر- فاضل شهر حسابلنه­دی. بخت گه اېریشیش مقصدیده اۉز ارا یاردم بېرگن و بیرلشگن کیشی لر فضیلتلی جماعه بۉله­دی. فارابی فکریگه کۉره، دولت نی اداره  اېتووچی شخص اۉزی نینگ فضیلت و خُلق- آدابی بیلن اجره­لیب توریشی، خصوصن او 6 ته خصلتنی اېگللگن بۉلیشی، یعنی عدالتنی و دانا بۉلیشی، باشقه لرگه غمخوارلیک قیلیشی، قانون لرگه تۉله رعایه اېتیشی و قانونلرنی یره ته آلیشی، کېلگوسینی آلدیندن کۉره بیلیشی کېر­ه­ک. فارابی نینگ تلقینیچه، فاضل شهرلر یوقاری مدنیتلی بۉله­دی. اونده یشه­یدیگن خلق اۉزی ایسته­گن کسب-هنرنی اېگلله یدی. بوندی جمعیت ده تۉله  اېرکینلیک و تېنگ حقوقلیک حکم سوره­دی. فارابی نینگ فاضل جماعه حقیده­گی تعلیماتی اونینگ اخلاقی کمالات و بخت- سعادتگه اېریشوو همده انسانپرورلیک غایه لری مرکزیگه انسان نی، اونینگ مقصد مدعالرینی اۉرگنیشنی، اخلاقی کمالات و بخت- سعادتگه اېریشوو یۉللرینی کۉرسه­تیش نی قۉیه­دی. اخلاقی کمالات دېگنده، خیر- احسانلی ایشلر، گۉزل انسانی  فضیلتلرنی توشونه­دی. اخلاقی کمالاتگه خلقیت بېروچی سلبی خصلتلرگه دنگسه لیک، بېکاره لیک، بیلیم سیزلیک، آنگ سیزلیک، کسب- هنرسیزلیک نی کیریته­دی. فارابی عقل، علم و معرفت نی بخت- سعادتگه اېریشیش نینگ اساسی واسطه سی دېب بیله­دی.

             فارابی انسان فضیلتلرینی توغمه و یشه­ش جریانیده پیدا بۉله­دیگن فضیلتلرگه بۉله­دی. عالم نینگ فکریچه، توغمه فضیلتلرگه انسان نینگ اۉته اۉتکیر ذهنلی لیگی، بیرار نرسه نی بیلیش گه اۉته قابلیتلی لیگی کیره­دی. لېکن توغمه فضیلتلر حیاتده کم اوچره­یدی. اساسی اخلاقی فضیلتلرنی آدم یشه­ش دوامیده اېگلله­یدی. توغمه فضیلتلی آدملر هم تربیه گه محتاج. اگر اوندی آدم نی تربیه لب و تۉغری یۉلگه سالیب  توریلمسه، اونینگ قابلیتی تېزده سۉنیب قالیشی ممکن. توغمه قابلیت هم نسبی توشونچه دیر. بعضی کیشیلر توغمه قابلیتینی ایشگه یخشی نتیجه گه اېریشسه، باشقه لری یامان نتیجه گه اېریشیشی ممکن.

فارابی موسیقه نی انسان تربیه سیگه تاثیر قیلوچی عامللردن بیری دېب بیلدی. او موسیقه نی انسانگه نفاست، ستاتیک ذوق بغیشلاوچی، حس-تویغولری و اخلاقینی تربیه لاوچی مهم واسطه، دېب حسابله­یدی. متفکر" موسیقی حقیده کتته کتاب" ناملی کۉپ جلدلی اثریده  موسیقه نظریه سی و تاریخی، تورلی موسیقه اسبابلری، کویلر و اولرنینگ ایچکی توزیلیشی، تاووشلر، ریتملر، آهنگلر، کویلر اویغونلیگی، کوی اجرا اېتیش اصوللری حقیده سۉز یوریته دی. روایتلرده کېلیتریلیشیچه، فارابی ینگی موسیقی اسبابی یره­تگن، کوی بسته لگن، ماهر سازنده صفتیده نام چیقرگن. فارابی نینگ ایتشیچه، موسیقی تصورلر انسان روحی نینگ اېنگ نازک جاییدن قینه­ب چیقیب، آهنگ حالیده سېزگی قوّتلریگه تاثیر قیله­دی.

فارابی نینگ دنیا قره­شی، اونینگ جمعیت و اخلاق تۉغریسیده یره تگن یخلیت تعلیماتی ایلک اۉرته عصرلر و کېینگی دورلرده اجتماعی-فلسفی، سیاسی و اخلاقی فعل لر رواجیده مهم اهمیت گه اېگه بۉلدی. اونینگ قره­شلری شرق مملکتلریده کېنگ یاییلدی. اۉرته عصر متفکرلری بن خلدون، بن الکفتی، بن ابی عصیبیه، بیهقی، بن سینا، بن باجه، عمر خیام، بیرونی، بن رشد وباشقه لر فارابی نینگ تعلیماتینی چوقور اۉرگه­نیب، اونی ینگی غایه لر بیلن باییتگنلر. بویوک متفکر و شاعرلردن علیشیرنوایی و عبدالرحمان جامی، جلال الدین دوانی،  فارابی نینگ اجتماعی- فلسفی، سیاسی و اخلاقی تعلیماتیدن بهره مند بۉلگنلر.

فارابی ایلگری سورگن فکرلر 16-20 نچی عصرلرده هم مسلمان مملکت لری عالملری تامانیدن کتته قیزیقیش بیلن اۉرگنیلدی. متفکر قالدیرگن مېراث فقط شرق مملکتلریده اېمس، بلکی اوروپا ده هم ترقه­لدی و اجتماعی- فلسفی فکر ترقیاتی ده سېزیلرلی تاثیر کۉرستدی.

منبع: کتاب سایتی

الفبا اوزگریب نشرگه تیارلاووچی: نوراحمد یورتداش

حضرت محمد(ص) میلادی( توغیلگن کونی مناسبتی بیلن

پیغمبریمیزنینگ نصب لری و توغیلیشلری

بیلمک کېرک کیم، امت من دېگن هربیر آدم، پیغمبریمیز محمد صلی الله علیه وسلم نی اۉز آته-آنه سینی تنیگندېک بیلیشی لازم دیر. پیغمبریمیز اۉزلری عرب نصلیدن، قریش قبیله سی، بنی هاشم اروروغیدن بۉلیب ، آتلری محمد دیر.

توغیلگن جایلری عربستان ده مکه شهریده دیر. آته لری عبدالله، عبدالله نینگ آته سی عبدالمطلب، اونینگ آته سی هاشم، اونینگ آته سی عبدالمناف دیر. اوشبو تۉرت آته لرینی بیلیشلیک هربیر مسلمانگه لازم دیر. 11- آته لری قریش، 21- آته لری ادنان دیر.

پیغمبریمیزنینگ یوقاریگی آته لری ابراهیم خلیل الله دیر. آنه لرینین آتلری آمنه دیر. پیغبمریمیز آته- آنه دن یالغیز توغیلگن، تونغیچ اۉغیل دیر. چونکی پیغمبریمیز آنه قارنیده ایککی آیلیک بۉلگن چاغلریده آته لری عبدالله شام شفریگه کېته یاتیب، مدینه شهریده وفات اېتدیلر،
پیغمبریمیز صلی الله علیه وسلم حضرت عیسی علیه السلام دن 571 ییل کېین توغیلدیلر. او زمانده اېران مملکتیده مشهور انوشیروان عادل پادشاه اېدی. ربی الاول آیی نینگ 12-سی دوشنبه کېچه سی، سحر وقتیده دنیاگه کېلدیلر. آنه قارنیده یاتیشلری، آنه دن توغیلیشلری باشقه باله لردېک بۉلمه­دی. آنه قارنیده 6آیلیک بۉلگنلریده «خدانینگ دۉستی، اخرزمان پیغمبریگه یوکلیک بۉلدینگ، دېب آمنه گه توشلریده بشارت بۉلدی. بو مبارک اۉغیل توغیلگن سۉنگیده آتی محمد بۉلسین» دېیلدی.
توغیلیش آی و کونلری تمام بۉلگنده الله نینگ قدرتی بیلن حضرت مریم، فرعون نینگ خاتینی حضرت آسیه و باشقه بیر نېچه حور قیزلربیلن دایه لیککه حاضر بۉلدیلر.  

پیغمبریمیز توغیلگنلریده پاکلیک، تازه لیک بیلن وجودگه کېلدیلر. شونداق کی، سنت قیلینگن اېدیلر. کیندیکلری کېسیلگن، بدنلری یاغلنگن، خوش ایس لیک نرسه لر سورتیلگن حالده توغیلدیلر.

پیغمبریمیز(ص) دنیاگه کېلگن کېچه سیده او ذات نینگ شرف و حرمتلری اوچون خدای تعالی کۉپ معجزه لر کۉرستدی. او زمانده عالم همه سی کافرستان اېدی. اۉتگن پیغمبرلرنینگ کۉرستگن حق دینلریدن آدمر اده شگن اېدیلر. عرب مشرکلری طرفیدن بیت الله گه 360 دانه بت آسیلگن اېدی. عربستان نینگ هربیر اوروغی اۉزلریگه اتب، بیت الله گه بیر دانه دن بت آسیب قۉییشنی عادت قیلگن اېدیلر. منه شو بتلر پیغمبریمیز توغیلگن کېچه ده همه لری یوزتوبن ییقیلیب، یېرگه توشدی. اېرته لب کېلگن کافرلر بو حالنی کۉریب، حیران قالدیلر. و هم آنه قارنیدن یېرگه توشگن چاغلریده بیر نور پیدا بۉلدی، اونینگ یاروغلیگیدن شام

ولایتی ده گی بصرا دېگن شهرنینگ سرایلری کۉریندی. مکه شهری بیلن بونینگ آره لیغی 50 کونلیک یۉل اېدی. حاضرگی اېران خلقی او زمانلرده همه لری آتش پرست کافر اېدیلر. توتگن دینلری اېسه مجوسیلر دینی- اۉت پرستلیک اېدی. بولرنینگ آتشکده، یعنی عبادتخانه لریده گی مینگ ییللب، اوزون زمانلردن بېری اۉچمه­­ی ،یانیب تورگن حساب سیز اۉتلری پیغمبریمیز آنه قارنیدن توشگن چاغلریده اۉچیب  قالدی. یینه او مملکتده ساوه دېگن بیر کۉل بار اېدی، شوکېچه یېرگه سینگیب کېتیب سماوه دېگن چۉلدن قه­ینب چیقدی . او چۉل سووگه مۉل بۉلدی، کۉلگه ایله­ندی. منه شونگه اۉخشش  او کېچه ده بیر نېچه تورلی معجزه لر پیدا بۉلدی کی، اگر اولرنینگ همه سی بو اۉرینده یازیلسه، بیر کتاب بۉلر.

پیغمبریمیز توغیلگن لرینی انگله­گچ، بابالری عبدالمطلب همه دن آرتیقراق سویوندی. یاشلیگیده اۉلیب کېتگن باله سی عبدالله دن یادگار قالگن یالغیز اۉغلیم محمد، دېب کۉپ سېور اېدی.

 

مولود- توغیلیش وقتی یاکی توغیلگن کون دېمکدیر.

اسلام عالمیده بوکونگه مولود النبی، یعنی پیغمبرنینگ توغیلگن کونلری دېیله¬دی. بو کون برچه مسلمان مملکتلریده کتته شادلیک بیلن کوتیب آلینه دی.

پیغمبریمیز حضرت محمد صلی الله علیه وسلم عرب آیلریگه کۉره ربی الاول آیی نینگ 11- کېچه سیدن 12- کونیگه اۉتر کېچه سی، مکه شهریده توغیلدیلر. 63 ییل یشه¬دیلر و یینه شو آی نینگ شو کونیده وفات اېتدیلر. یعنی پیغمبریمیزنینگ توغیلگن و وفات اېتگن کونلری بیر کونده دیر.

پیغمبریمیز حضرت محمد(ص) 571-میلادی ییلی آمنه اسملی آنه دن وعبدالله اسملی آته دن توغیلدیلر. آته لریپیغبمریمیز توغیلمس لریدن آلدین ، آنه لری هم پیغمبریمیز آلتی یاشلیک چاغلریده وفات اېتدیلر. 8یاشلریگچه بابالری عبدالمطلب، 25یاشلریگه قدر عمه کیلری ابوطالب پیغمبریمیزنی اسره دیلر. 25یاشگه یېتگنلریده خدیجه آنه میزگه اویله ندیلر. بو نکاح دن ایککی اۉغیل و تۉرت قیز جمعن 6باله توغیلدی. 40 یاشگه یېتگنلریده حضرت محمد(ص) پیغمبر بۉلدیلر و بو شرفلی وظیفه نی 23 ییل بجردیلر. پیغمبریمیز63 یاشلریده مدینه شهریده وفات اېتدیلر.

دنیاده گی اېنگ آغیرنرسه لردن بیری آدملرنی تربیه قیلیش دیر. بیران تېمیرنی ،بیران تخته نی، بیران قاغازنی ایسته گنینگیزچه قتله ی آله سیز. چونکی سیزگه قرشی لیک قیلمه یدیلر. لېکن آدملرنی اۉزگرتیریشگه کیریش سنگیز، اولرنینیگ دینگه ماس کېلمه یدیگن عرف- عادتلرینی، اعتقادلرینی، فکرلرینی المشتیریشگه توتینسنگیز، دایما قرشی بۉلیشه دی، سیزبیلن اوروشه دی، تارتیشه¬دی. حتی سیزگه دشمن بۉلیب قالیشه¬دی. آدملرگه حق و حقیقت نی انگله تیش، تۉغری یۉلنی کۉرسه تیش یېنگیل ایش اېمس.

منه پیغمبریمیز 23 ییل دوامیده نادان و جاهل بیر خلق بیلن آلیشدیلر. عربلر بتلرگه، آلاوگه، تاشلرگه و تاغلرگه تاپینردیلر، برچه لری هم اعتقاد ضعیفلیگی ایچیده یشه شردی. بیر-بیرلری بیلن تۉختاوسیز اوروشلر، آدم اۉلدیریشنی بهادیرلیک دېب بیلیشردی. اۉغریلر، تلاوچیلر، هیله کارلر و قراقچیلر مملکت نینگ اېنگ مشهور کیشیلر اېدی. ضعیف و قشاقلر، مسکینلر نینگ احوالی غایت ظعیف اېدی. پیغمبریمیز

حضرت محمد(ص) شوندی بیر ملت آره سیگه پیغمبر قیلیب یوباریلدیلر. الله نینگ امر لرینی آدملرگه انگله¬ته باشله گچ، برچه لری پیغمبریمیزگه دشمن بۉلیب قالدیلر. یهودیلر، عیسویلر، بت گه و آلاو گه تاپینوچیلر، سحرچیلر، حتی پیغمبریمیزنینگ یقین قرینداشلری و بعضی عمه کیلری هم دشمن بۉلدیلر. بو آدملر پیغمبریمیزگه و مسلمانلرگه قرشی قتیق ظلملر و یامانلیکلر قیلدیلر. بعضی مسلمانلرنی اۉلدیریب، شهید اېتدیلر.

بو آغیر احوال گه چیدی آلمه گن مسلمانلر ایککی مرته حبشستان گه کۉچیشگه مجبور بۉلدیلر. لېکن پیغمبریمیز و صحابه لری امیدسیزلیک که توشمه دیلر، مسلمانلر سانی بارگن سری آرته باردی.

پیغمبریمیز 13ییل مکه ده اسلامیت نی توشینتیریش و ترقه تیش گه حرکت قیلدیلر. لېکن، مکه لیکلر جوده جاهل آدملر بۉلگنلری اوچون دینلری، عرف و عادتلرینی المشتیریش گه کۉنمه¬¬ی ، "بیز آته-بابالریمیز یۉلیدن یوره میز" دېیشردی. مدینه خلقی مکه خلقیگه قره گنده شفقتلی راق، یومشاق کۉنگیللی اېدی. اولردن بعضیلری گروه-گروه بۉلیب مکه گه کېلیب مسلمان بۉلیشگندی. بو مدینه لیک مسلمانلر پیغمبریمیزنی و مکه لیک مسلمانلرنی چقیریب توریشردی. آخری مکه لیک مسلمانلر میلادی 622-ییلی بار ماللرینی مکه گه قالدیریب، مدینه گه کۉچدیلر. پیغمبریمیز مدینه ده مسجدلر، مدرسه لر سالدیریب، دین و اۉقیتیش ایشلریگه کتته اهمیت بېردیلر.

اسلام تاریخچی لری نینگ یازیشلریچه، او وقتده مدینه ده گی مسلمانلر سانی(باله لربیلن) 1500 کیشی  اېدی. یعنی 13ییل ایچیده 1500کیشی اسلامیت نی قبول قیلگن اېدی، پیغمبریمیز مدینه ده 10ییل یشه دیلر. بو 10ییل ایچیده بیر نېچه مرته مکه کافرلری بیلن جنگ قیلدیلر. هرسفر الله نینگ یاردمی بیلن اولرنی یېنگدیلر. 630 – ییلی مکه  فتح قیلیندی.

مکه آلینگندن سۉنگ اسلامیت جوده تېز ترقه لیب کېتدی. اېسکی دشمنلیکلر توگه دی. آدملر بیر-بیرلری بیلن دۉست و قرداش بۉلیب تاتولیکده و تېنگلیکده یشه دیلر. بو نادان و جاهل خلق 23ییل ده دنیانینگ اېنگ مدنی ملتی حالیگه کېلدی. پیغمبریمیز اولرنی شوندی تربیه قیلدیلر، اولر آره سیده گی دۉستلیک انسانیت تاریخیده هېچ قچان کۉریلمه گن اېدی.

پیغمبریمیز زمانیده یشه گن و اسلام دینیگه کتته خذمت کۉرستگن کیشیلرگه صحابه لر، یعنی پیغمبریمیزنینگ دۉستلری دېیله دی. صحابه لر قرآن ده و پیغمبرحدیثلریده مقته لگن کیشیلردیر.

پیغمبریمیز اۉلیشلرینی سېزیب قیغوره یاتگن دۉستلری، صحابه لرگه شوندی دېگندیرلر:" دنیاده امتی آره سیده منگو یشه گن هېچ بیر پیغمبر یۉقدیر. مېن هم سیزنینگ آره لرینگیزدن کېته من. سیز بیلن جنتده، کوثر سوویی نینگ باغیده کۉریشه میز. جنتده مېن بیلن اوچره شیش نی ایسته گن آدملر قۉللرینی و تیللری گناه دن تارتسینلر". بیر کیشی پیغبمریمیزدن سۉره گن اېدی: "یارسول الله! قیامت قچان بۉله دی؟"

پیغمبریمیز دېدیلر:" قیامت اوچون نیمه حاضرله دینگ؟" او کیشی : " فرضلردن باشقه جوده هم کۉپ نماز اۉقیگنیم، روزه توتیب، صدقه لر بېرگنیم یۉق. لېکن الله نی و سیزنی جوده یخشی کۉره من" دېدی. او وقت پیغمبریمیز: " آدم سېوگنی بیلن بۉله دی" دېب جواب قیترگنلر.

پیغمبریمیز نینگ صحابه لری حضرت انس شوندی دېیدی: " مسلمانلرنینگ بو حدیث نی اېشیتگن چاغیده گی شادلیک حاللری کبی حالتی عمریمده  ایککینچی بار کۉرمه دیم."

پیغمبریمیز وفاتلریدن آلدین ایتگندیلر: " مېندن بو دنیانی تیله ¬یسن می یا آخرت نی می؟- دېب سۉره لدی. مېن آخرت نی تنله دیم". حضرت محمد(ص) برچه وظیفه لرینی تۉله تۉکیس ادا اېتگنلریدن سۉنگ 632-میلادی ییلده حیات بیلن وداع لشیب، منگولیک مملکتیگه کۉچدیلر.

بیزهم پیغمبریمیز حضرت محمد صلی الله علیه وسلم نی سېوگنیمیز اوچون هر ییلی اول ذات نینگ توفیلگن کونلرینی، مولود بیره مینی شادلیک بیلن قرشی آله میز.

خدایا! برچه مسلمانلرنی جنتده، کوثر سوویی نینگ باغیده  حضرت محمد (ص) بیلن کۉریشیش نی نصیب ایله.

آمین یارب العالمین

 

پيشينه تدريس زبان توركي

و

چاپ كتاب توركي در افغانستان

محمد حلیم یارقین:

از معلومات و اطلاعات گوناگون تاريخي و تاريخ معارف افغانستان چنين برمي آيد، كه پايه هاي نخستين مكاتب عصري يا سيستم جديد آموزش در زمان سلطنت امير حبيب الله خان گذاشته شده است.  در زمان امير حبيب الله خان ليسه حبيبيه در سال 1903ميلادي/ 1321 هجری قمری تأسيس شد. اين مكتب داراي شش شاخه ابتدايي در ساير نقاط شهر كابل نيز بود. اين معارف فقط در كابل محدود بود و در ساير نقاط كشور مكاتب محلي به اسلوب قديم به مصرف مردم در مساجد هنوز تدريس مي كرد.

اين معارف كوچك با تشكيلات مختصري به نام «انجمن معارف» در زير رياست سردار عنايت الله خان معين السلطنه قرار داشت، كه آمر و ناهي معارف بود. در جمع اعضاي «انجمن معارف» شماري اعضاي هندي و توركي نيز شامل بودند. مرحوم غبار اعضاي توركي را چنين معرفي كرده است: سه نفر معلمين و مستخدمين توركي (حسن حلمي افندي، محمد فضلي رسام و علي افندي). (غبار، ميرغلام محمد، افغانستان در مسير تاريخ، چاپ اول، ص 703)

 در مكتب حبيبيه در پهلوی استادان داخلی، شماری استادان هندی و توركی نيز تدريس می نمودند. در اين مكتب مضامين عمومی، از جمله زبان (پشتو، دری، انگليسی، توركی و اردو) تدريس می شد.

در سال 1909/ 1327 هجري قمري ليسه حربيه  تأسيس گرديد. اين ليسه يك مكتب آموزشی مسلكی بود، كه برای اردو جوانان را تربيه می كرد. همراه با استادان داخلی، شماری از استادان توركی نيز مضامين مسلكی نظامی و نيز زبان توركی را تدريس می نمودند. مرحوم غبار نام استادان توركی را نيز در تاريخش آورده است: علی افندی، نظيف افندی و عزت افندی. در رأس استادان توركی فخرالدين پاشا اركان حرب قرار داشت. (افغانستان در مسير تاريخ، چاپ اول، ص 703)

        امري بديهي است كه براي تدريس زبان هاي نامبرده كتب ويژه درسي نيز بايستي تأليف و چاپ شده، در اختيار استادان و شاگردان قرار مي گرفت. «كتاب توركي» استفاده شده در هردو ليسه حبيبيه و حربيه توسط استادان توركي تأليف گرديده و در كابل به چاپ رسيده بود. در واقع چاپ كتب درسي توركي از زمان امير حبيب الله خان آغازيده است.

        تا جايي كه از جستجوها دريافت شد، يكي از كتب توركي درسي چاپ شده در زمان امير مذكور كتابي به نام «صرف توركي» بوده، كه توسط محمد نظيف افندي استاد لسان عثماني (توركي عثماني) در هردو ليسه حربيه و حبيبيه تأليف شده و در كابل به چاپ رسيده بوده است.

        كتاب درسي «صرف توركي» در زمان امير حيبيب الله خان، در سال 1336 هجري قمري به چاپ رسيده است. پيش از اين «كتاب الفباي توركي» كه در زمان شاه امان الله خان در سال 1339 (93 سال پيش از اين) در مطبعه معارف به چاپ رسيده بود، به عنوان نخستين «كتاب توركي» چاپ شده از سوي دولت و در مطبعه دولتي در همين سايت معرفي گرديده بود. حال با معلوم شدن موجوديت كتاب «صرف توركي» اين تاريخ باز هم كمي ديرينتر شده، به زمان امير حبيب الله خان مي رسد. بدين معني كه كتاب «صرف توركي» در سال 1336 هجري قمري (سه سال پيش از كتاب «الفباي توركي» و 96 سال پيش از امروز) در كابل به نشر رسيده است.

        چون آموزش زبان اكثر نخست از الفبا يا شناختن حروف آغاز مي گردد، لذا چنين مي نمايد كه قبل از تأليف و چاپ كتاب «صرف توركي» بايستي «كتاب الفباي توركي» تأليف و چاپ شده باشد. ولي ما در اين مورد غير از كتاب «صرف توركي» چاپ شده در زمان امير حبيب الله خان و «كتاب الفباي توركي» چاپ شده در زمان امير امان الله خان تا كنون كتاب ديگري را نيافته ايم.

        به هر صورت، فعلاً كتاب «صرف توركي» را عجالتاً ديرينه تر از كتاب «الفباي توركي» دانسته در زير آن را به گونه مختصر معرفي مي كنيم، ولي جستجو در خزينه كتابخانه هاي داخلي و خارجي در اين مورد كماكان ادامه خواهد داشت.

 در پشتي كتاب مشخصات زير به چاپ رسيده است:

مؤلف: محمد نظيف معلم توركي مدرسه مباركه حبيبيه و حربيه سراجيه

از طرف نظارت جليليه معارف براي مكاتب ملكي و عسكري دولت عليه (افغانستان) منظور و مقرر گرديد

دارالسلطنه كابل

(در مطبعه مباركه عنايت) به زيور طبع آراسته گرديد

سنه 1336 هجري    طبع اول  (500) عدد

اين كتاب داراي مقدمه يي به زبان فارسي است، كه توسط مؤلف نگاشته شده. ما متن كامل آن را در اين جا از كتاب «صرف توركي» نقل مي كنيم:

بسم الله الرحمن الرحيم

مقدمه

ستايش گوناگون به آن قادر بيچون سزاست كه هركس را به زباني گويا ساخته و تحيات بوقلمون از حد و عد بيرون به آن سرور پيغمبر رواست كه لواي (انا افصح العرب و العجم) برافراشت – همچنين بر آل اطهار و صحابه كرام او باد.

اما بعد چون تمدن و ترقي در عالم به تحصيل علوم و فنون است و مرصد اين مقصد اقصي منوط و مربوط به آموختن السنه متمدنه وسيع است كه كافل و شامل جميع علوم و فنون مي باشد و اگرچه چند زبان داراي اين صفت در عالم موجود است، اما براي عالم اسلامي بهترين السنه زبان توركي عثماني است كه حائز جميع صفات لازمه و كفيل اشاعت و اذاعت علوم است و نيز تعليم آن نسبت به السنه يوروپي به صدها درجه بهتر است. خصوصاً براي مردم اسلام كه زبان عربي را كه جزء اعظم توركي است عموماً ياد دارند، از اين رو بادشاه معرفت شعار خودمختار دولت (افغانستان) اين زبان گوهرفشان را در مكاتب سلطنت قوي شوكت خود جاري داشتند و چون براي آموختن هر زبان ياد گرفتن قواعد آن چون صرف و نحو ضروري است، لهذا اين رساله را به طريق سؤال و جواب براي هوسكاران لسان عثماني تأليف نمودم كه به زير سايه مراحم وايه اعليحضرت (سراج الملة والدين) و نظارت عالي متعالي حضرت (معين السلطنه) صاحب بر رحله تدريس انداخته شد.

و من الله توفيق                               معلم لسان عثماني (محمد نظيف)

 

        به گونه يي كه خود مؤلف نيز در مقدمه ياد نموده، اثر به شكل سوال و جواب تأليف شده است. يعني تمام مسايل مربوط به صرف توركي مندرج در كتاب از طريق ارائه پاسخ به پرسش هاي مطرح شده توضيح گرديده است. به عنوان مثال:

        س: صرف عثماني از چه بحث مي راند؟

        ج: از قواعد درست خواندن و نوشتن زبان عثماني بحث مي راند.

        س: حركه چيست؟

        ج: صدايي كه به واسطه زبان و لب و دندان از دهان مي برآيد او را (حركه) مي نامند....

 گفتني است كه موضوعات متن كتاب در بخش هايي مانند: اسم و انواع آن، ضمير و انواع آن وغيره بخشبندي شده و در قالب پرسش ها مطرح گرديده است. در پاسخ ها، در واقع مسايل مزبور توضيح يا تعريف مي شود. در پايان هر بخش براي شاگردان تمرين داده شده است. فهرست مندرجات كتاب از اين قرار است:

        مقدمه:  ص 2،

مختصر صرف توركي: ص 3،

اسم و انواع آن: ص 5،

ضمير و انواع آن: ص 7،

اسم اشارت: بو، شو، او (نزديك، كمي دور، دور)، ص 12،

ادوات استفهام: «كيم» براي زيروح و «نه» براي غيرذيروح، ص 12،

كلمات استفهاميه: هانگي و قاچ، ص 13،

مصدر. اجزاي مصدر: ماده اصليه و ادات (ايچمك: ايچ + مك)، 14،

1.    مصدر ثقيل: مق (آلمق)  2. مصدر خفيف: مك (كېلمك)

انواع مصدر پنج نوع است: اصلي، تأكيدي، تخفيفي، حاصل مصدر و اسم مصدر، ص 15،

مثبت و منفي: كېلمك، اۉتورمق/ كېلمه مك، اۉتورمامق، ص 17،

صيغه ها: عثماني ده 7 ته صيغه بار: ماضي، حال، استقبال، مضارع وجوبي، التزامي، امر است. ص 17،

متعدي و لازم، معلوم و مجهول: مثال ها و تمرين، ص 24، مثال هاي مصادر:

* ماضي شهوديي شرطي: كېسديم اېسه (اگر بريدم)، كېسدينگ اېسه (اگر بريدي)، كېسدي اېسه (اگر بريد)،

*  ماضي نقلي شرطي: كېسميش اېسه م (اگر بريده ام)، كېسميش اېسه (اگر بريده)،

* حال شرطي: كېسيور اېسه م (اگر می بُرم)، كېسيور اېسه (اگر می بُرد)،

* استقبال شرطي: كېسه جك اېسه م (اگر خواهم بُريد)، كېسه جك اېسه (اگر خواهد بُريد)،

* مضارع شرطي: كېسر اېسه م (اگر بُبرم)، كېسر اېسه (اگر بُبرد)،

* وجوبي شرطي: كېسيملی اېسه م (اگر بايد بُبرم)، كېسيملی اېسه (اگر بايد بُبرد)،

* التزامي شرطي: كېسسم (اگر بُبرم)، كېسسه (اگر بُبرد).

تعريف بعضي مصادر، ص 46.

اين مسايل دستور زبان توركي به گونه يي كه در كتاب مطرح و ارائه گرديده است، مال نزديك به صد قبل از امروز است. در حال حاضر دانش زبان شناختي با انكشافات زياد رو به رو شده، در مسايل مربوط به نحوه تعريف و توضيح شده و ترمينولوژي هاي زبان شناسي كتاب دگرگوني هاي فراواني روي داده است.

به عنوان سخن پاياني: زبان توركي يكي از زبان هاي مطرح در جامعه كشورمان از گذشته هاي دور بوده است. اين زبان هم در مكاتب تدريس مي شده، هم در بانكنوت ها استفاده شده و هم در گستره دانش حربي و به ويژه ترمينولوژي نظامي جايگاه محكمي داشته است. چنانكه اين مسأله در حال حاضر نيز در ساحه اصطلاحات نظامي به پيمانه وسيعي قابل مشاهده بوده و در عمل كاربرد دارد.

كتاب «صرف توركي» در حال حاضر نخستين كتاب چاپ شده در مطبوعات رسمي دولتي افغانستان است.

همچنان، توركان در پايه گذاري معارف نوين، اردوي جديد و عصري و نيز طبابت عصري در كشورما نقش چشمگير و برجسته داشته اند.

 

      

 

 

میرزا اولوغ بېک حیاتی و ایجادیاتی

میرزا اولوغ بېک

میرزا اولوغ بېک بویوک اۉزبېک استرانومی و ریاضی دانی، دولت اربابی، صاحب قران امیرتېمورنبنگ نبیره سی. تېموری لرحکمداری شاهرخ میرزا نینگ اۉغلی. صاحب قران نینگ " بېش ییل لیک یوریشیده" (1392-1396) عراقده­گی ماردین قلعه سینی قمل قیلیش چاغیده اېران آذربایجان نینگ سلطانیه شهریده توغیلگن. تېموریلر دوری مشهور تاریخ نویسی شرف الدین عالی یزدی" ظفرنامه" اثریده یازیشیچه، امیر تېمور حضوریگه چاپر کېلیب اولوغ بېک نینگ توغیلگنی و منجملر بو نېوه ره کېله­جگده هم عالم هم حکمدار بۉلیشی نی بشارت قیلگن لری تۉغریسیده­گی خوش خبرنی یېتکزه­دی. صاحب قران خرسندلیگیدن ماردین قلعه سی قملینی تۉخته­تیب، اونینگ خلقیگه یوکلنگن تۉلاونی بېکار قیله­دی. اونینگ اۉز نبییره سیگه محمد تراغای و اولوغ بېک دېب اسم قۉیگنینی هم منجملرنینگ یۉقاریده­گی بشارتی بیلن باغله­ش ممکن.  امیرتېمور اولوغ بېک تربیه­سیگه علاهیده  اعتبار بېرگن و اونی دولت اهمتیی گه مالک تدبیرلرده قتنه­شتیرگن. کستیلیا قرالی نینگ امیر تېمور حضوریگه یوبارگن اېلچیسی ریو گونزالیس دی کلاویخانینگ قید اېتیشیچه، اولوغ بېک باباسی نینگ خارجی اېلچی لرنی قبول قیلیش مراسملریده اشتراک اېتگن. 1404- ییل سمرقند نینگ سیاب( عابراحمد) اریغی بۉییده جایلشگن کۉنیگیل موضوع سیده اۉتکزیلگن طنطنه لرده امیر تېمور آلتی ته نبیره سی نینگ(جمله دن، اولوغ بېک نینگ) نکاح تۉیلرینی اۉتکزگن. تۉیده صاحب قران اولوغ بېک که تاشکېنت، سَیرم، ینگی( حاضرگی طراز)، اشپره و مغولستان نی تا ختای(چین) حدودیگچه سویورغال قیلیب بېرگن. امیر تېمور اۉترار ده وفات اېتگن چاغده اولوغ بېک هم اۉشه  یېرده بۉلگن. امیر تېمور وفاتیدن سۉنگ تېموریلر اۉرته سیده تاج و تخت اوچون کۉره­ش باشله­نگن. اۉترار دن قه­یتگن شاهرخ  فرزندلری- اولوغ بېک و ابراهیم سلطان نی امیرلر پایتخت سمرقند گه کیریتمه­یدیلر، اولر بخارا دن پناه تاپیشگن. سمرقند تختینی امیر تېمورنینگ  نبیره سی، میرانشاه نینگ اۉغلی خلیل سلطان اېگه لگن. خراسان نی باشقه­ریب تورگن شاهرخ  اولوغ بېک که دستلب اندخوی بیلن شبرغان نی، کېینچه­لیک خراسان نینگ توس، خبوشان، قلات، باورد، نسا، یازیر، سبزوار و نیشاپور دن عبارت قسمینی باشقه­ریش نی تاپشیرگن. 1410-ییلی شاهرخ ماورالنهر نی اۉز تصرفیگه کیریتگچ، اونی اداره اېتیشنی تورکستان ولایتی بیلن بیرگه اولوغ بېک که تاپشیریب، صاحبقران وصیتینی قه­یته تیکله­گن. اولوغ بېک یاش(15یاش) بۉلگنی سببلی امیر شاه ملیک اونگه حامی اېتیب بېلگی لنگن. لېکن شاه ملیک نینگ رقیبی اۉترار ده گی شیخ نورالدین و محمد جهانگیرنینگ حصارده گی والی لری 1410-ییل بهاریده اولوغ بېک و شاه ملیک که قرشی چیققنلر. شو ییل نینگ یازیده شاهرخ اشتراکیده بۉلگن جنگده شاه ملیک و اولوغ بېک غلبه قیلگنلر. 1411-ییل سپتمبرده شاهرخ ثمرقندگه کېلیب، شاه ملیک نی هراتگه آلیب کېتگن و کېینچه لیک خوارزم گه حاکم قیلیب یوبارگن (1413). شو وقتدن باشله­ب اولوغ بېک ماورالنهر نی مستقل اداره اېتیشگه کیریشگن. شاهرخ ماورالنهر ده باشقه تېموری شاهزاده لرگه هم مُلک اجره تگن اېدی. چنانچه، حصاری شادمان نی تېموری شهزاده، امیر تېمور نینگ نبیره سی محمد سلطان نینگ اۉغلی محمد جهانگیر میرزا گه، اۉزگند ولایتی نی تېموری شهزاده، عمر شیخ نینگ اۉغلی امیرک احمد گه سویورغال قیلگن اېدی.  بیراق اولر اولوغ بېک که تابع اېدیلر. 1414-1415- ییلر اولر اۉرته­سیده اختلاف چیقیب، اولوغ بېک امیرک احمد اوستیگه  قۉشین تارتگن و اونی یېنگگن. شاهرخ امیرک احمد- نی خراسان گه چقیرتیریب آلگن؛ قشقر هم تا 1428- ییل گچه اولوغ بېک که تېگیشلی بۉلگن.

اولوغ بېک اۉز حکمرانلیگی دوریده 2مرته ییریک حربی یوریش قیلگن. بیرینچیسیده 1425- ییلی مغولستان خانی شیرمحمد اۉغلان ( 1421-1425) اۉزینی مستقل خان دېب اعلان قیلگنده ، اولوغ بېک اونگه قرشی یوریش قیلیب ظفر قازانگن. اولوغ بېک نینگ 2- یوریشی سیغناق شهری تامان بۉلگن. سیر دریا نینگ قویی حوزه سی اولوغ بېک تصرفیده بۉلگن لیگی اوچون اولوغ بېک 1427- ییلی سیغناق یقینیده اونینگ مُلکی گه تهدید قیلگن براق اۉغلان بیلن تۉقنه­شگن و مغلوبیت گه اوچره گن. دشمن اولوغ بېک نی تعقیب قیلیب، سمرقند آستانه لریگچه کېلگن. ماورالنهر خوف آستیده قالگن لیگی طفیلی شاهرخ خراسان دن کتته لشکر تارتیب کېلیب خوف نی برطرف اېتگن.

شاهرخ وفاتی (1447-ییل 12-مارچ) دن کېین اولوغ بېک نینگ کتته اۉغلی عبدالطیف وارث صفتیده تېموری لر حکمداری بۉلیب قاله­دی. لېکین شاهرخ نینگ قتیق قۉل خاتینی گوهرشاد بېگیم شاهرخ دوریده تېموری لرنینگ پایتختی بۉلیب قالگن هرات تختیگه مرحوم نینگ 3- اۉغلی بۉلمیش بایسنغر میرزا نینگ اۉغلی و سېویکلی نبیره سی اعلی الدوله  میرزا نی اۉتکه-­زیش طرفداری بۉلگن. گوهرشاد بېگیم هرات تختیگه اعلی الدوله نی اۉتکزگنینی اولوغ بېک که نسبتن عصیان دېب قره لماغی کېرک اېدی. شونینگ اوچون اولوغ بېک 1448- ییل بهاریده عبدالطیف بیلن بیرگه لیکده 90مینگ عسکر بیلن خراسان گه کېلیب، هرات یقینیده بۉلگن جنگده اعلی الدوله  نی تار ومار قیله­دی. غلبه عبدالطیف نینگ شخصی شجاعتی و لشکرباشلیک استعدادی طفیلی اېریشیلگن بۉلسه هم، اولوغ بېک فتح نامه نی کیچیک اۉغلی عبدالعزیز نامیدن اعلان قیله­دی.اوندن تشقری، باباسی شاهرخ تامانیدن عبدالطیف گه وصیت قیلینگن هراتده گی اختیارالدین قلعه سی و اونینگ ایچیده­گی بایلیک لرینی هم اولوغ بېک عبدالعزیز گه بېره­دی. شوندن سۉنگ اولوغ بېک بیلن عبدالطیف اۉرته­سیده گی مناسبت آچیق دشمنچیلیک توسینی آله دی.

میرزا اولوغ بېک سمرقند ده عبدالعزیز نی قالدیریب، لشکر بیلن کتته اۉغلی گه قرشی جنگ گه آتلنه­دی. عبدالطیف هم اۉز لشکری بیلن آم دریا یاقه سیگه کېلیب توره­دی. ایککله  لشکر دریا نینگ 2 ساحلیده اوزاق مدت توریب، سوونی کېچیب اۉتیشگه باتینمه­یدی. بو آره ده اولوغ بېک، عبدالعزیز لشکرده گی امیرلمینگ عایله لرینی تعقیب اېته یاتیر- دېگن خبرنی اېشیتیب، سمرقند گه قه­یتیب کېلیشگه مجبور بۉله­دی و شهر اهالی سی نینگ عبدالعزیزگه قرشی عصیان کۉترماغی نینگ گواهی بۉله­دی. تېزده شهرنی ترتیب گه کېلتیریب، یینه عبدالطیف گه قرشی جنگ گه یۉل آله دی، لېکین سمرقند یقینیده اوندن مغلوبیت گه اوچره­یدی. آره دن کۉپ اۉتمه­ی، اولوغ بېک عبدالطیف بویوروغی بیلن قتل اېتیله­دی. اونینگ جسدی گۉر امیر مقبره سیگه دفن اېتیلگن.میرزا اولوغ بېک آته سی شاهرخ دوریده سیاسی حکمدار صفتیده ایچکی و تشقی سیاست بابیده بیرمونچه مستقل بۉلگن. باشقه دولت لر بیلن بې واسطه سودا و اېلچیلیک مناسبتلرنی آلیب بارگن.

میرزا اولوغ بېک دوریده سمرقند شهری یینه ده رونق تاپگن. شهرده هنرمندچیلیک، معمارلیک، ادبیات، عمومن علم- فن یوکسلگن، سودا ترقی اېتگن. بخاراده(1417)، سمرقندده(1420)، غیجدوان ده(1432_1433) مدرسه لر و مرو ده خیریه موسسه لر قوریلگن. مدرسه لرده دینی فنلر بیلن بیرگه دنیوی فنلر هم اۉقیتیلگن، کۉپراق انیق فنلرگه اهمیت بېریلگن. بی بی خانم مسجدی، امیر تېمور مقبره سی، شاه زنده و ریگستان مجموعه لری قوریلیش لری پایانگه یېتکزیلگن. بوندن تشقری، مملکتده کۉپلب جماعت انشاعاتلری(کروانسرای)، تیم، چارسو، حمام و باشقه لر بنیاد اېتیلگن.

میرزا اولوغ بېک اۉرته آسیا خلقلری علم-فنی و مدنیتی نی اۉرته عصر شرایطیده دنیا فنی نینگ اېنگ یوقاری پاغانه سیگه آلیب چیقدی. اونینگ قیلگن اېنگ بویوک ایشی سمرقند علمی مکتبی نی- اۉشه دور اکادیمی سینی برپا اېتگنلیگی بۉلدی. بو علمی مکتب ده 200 دن آرتیق عالملر فعالیت آلیب باردی.

اولر آره سیده قاضی زاده رومی، غیاث الدین جمشید کاشی کبی ییریک عالملر بار اېدی. اولوغ بېک نینگ علمی مکتبی اۉز فعالیتی ده اۉرته آسیالیک مشهور عالملر محمد خوارزمی، احمد فرغانی، ابوالعباس الجوهری، بن تورک الختایلی، خالد المروریدی، احمد المروازی، ابونصرفارابی، ابوریحان البیرونی لر باشلب بېرگن علمی عنعنه گه اساسلنگن اېدی.اولوغ بېک، شونینگ دېک، سمرقند یقینیده استرانومیک موسسه- رسدخانه برپا قیلدی.

میرزا اولوغ بېک اکادیمی سیده­گی ییریک عالم- علی قوشچینی اولوغ بېک اۉزی نینگ "زیجی کۉره گانی" اثری سۉز باشیسیده" فرزند ارجند" ( عزیزفرزندیم) دېیدی. اصلیده او اولوغ بېک نینگ صداقتلی شاگردی بۉلیب، "زیج" اوستیده ایشلر پایانیگه  یېتکزیلگوینگه قدر استاذیگه یاردم بېرگن.میرزا اولوغ بېک سمرقند ده 2ته مدرسه برپا قیلگن: بیری ریگستان انسمبلی ترکیبیده، ایکینچی سی گۉر امیر انسمبلی ترکیبیده. باشقه ییریک عالملر قطاری اولوغ بېک نینگ اۉزی هم بو مدرسه لرنینگ هربیریده هفته ده بیر مراتبه  معروضه اۉقیگن. باشقه وقتینی کۉپراق استرانومیک کوزه تیشلر، "زیج" اوستیده ایشله ش و دولت ایشلریگه بغیشلگن.میرزا اولوغ بېک نینگ"رساله­ی اولوغ بې" دېب اته­لگن ریاضیات اثری هم موجود بۉلیب، اونینگ 1- نسخه سی هندوستان ده گی علیگرخ بیلیم یورتی کتابخانه سیده سقلنه­دی. رساله­­ هلی اۉرگنیلمه­گن. بلکی او هم حسابلش یا ریاضیات بۉلیمی گه علاقه دار دیر.

میرزا اولوغ بېک نینگ فن و مدنیت تاریخیده سۉنمس ایز قالدیرگن علمی میراثی اونینگ" زیج کوره گانی" اثریدیر. بو اثرده سیاره لر، قویاش و آی حرکتینی تلقین قیلیش، یولدوزلر کتالوگی و اونده قۉله نیلگن ریاضیات اصول لری بۉییچه اۉرته عصرلرده گی  استرانومیک  اثرلرنینگ اېنگ مکملی بۉلگنلیگی اوچون، اولا، او مسلمان مملکتلری عالملری دقتینی جلب قیلگن. " زیج" گه ایلک شهرنی " شهرزیج اولوغ بېک" نامی بیلن میرزا ولوغ بېک نینگ شاگردی علی قوشچی یازگن.

15- عصر نینگ اۉزیده قاهره لیک منجم شمس الدین محمد الصوفی المصری " تسهیل زیج اولوغ بېک"( "اولوغ بېک" زیجی" نی آسانلشتیریش") ناملی اثر یازیب، اونده اولوغ بېک جدوللرینی قاهره نینگ جیوگرافیک  کېنگ لیگیگه ماسلشتیرگن. المصری اۉزی نینگ " تقویم الکواکب السبع"( یېتی سیاره نینگ تقویملری)  و " جادوی المحلول الثانی الاصول اولوغ بېک" ( اولوغ بېک اصولیگه کۉره ایکینچی یېچیملر جدولی ) ناملی اثرلریده هم میرزا اولوغ بېک " زیجی" گه مراجعت قیلگن.

سوریه لیک عالم ذین الدین الجوهری الصالحی(15-عصر) "  الدُر النازل فی تسهیل التقویم"( تقویم نی ساده لشتیریشده نازل بۉلگن دُرلر) ناملی اثریده اولوغ بېک "زیجی" نی قیته ایشلگن.

میرزا اولوغ بېک " زیجه" گه یازیلگن اېنگ مککل شرح سمرقند علمی مکتبی نینگ سۉنگی نماینده­سی نظام الدین عبدالعلی بن محمد بن حسین بیرجندی( 1525-ییل وفات اېتگن) نینگ 1523- ییلی یازیب توگه­تیلگن "شرح زیجه­ی اولوغ بېک"  اثری دیر. بیرجندی اۉز شرحیده مفصل و انیق رقملر بیلن "زیج" سیرلرینی آچه­دی. میرزا اولوغ بېک نینگ کۉپلب جمله لرینی چیزمه لر بیلن توشینتیریب اثبات له­یدی.

سمرقندلیک 2بویوک عالم- قاضی زاده رومی و علی قوشچی نینگ نبیره سی میرم چلبی ( 1525-ییلی وفات اېتگن) "زیجه" گه شرح یازیب، اونی " دستور العمل و تصحیح الجدول"( عمللر دستوری و جدول لرنینگ توزه­تیلیشی) دېب اته­گن.

اېرانلیک عالم غیاث الدین منصور الحسینی الشیرازی( 1542-ییلی وفات اېتگن) "زیجه" گه  "رساله در تنیق زیجه­ی اولوغ بېک" (اولوغ بېک زیجی نی انیقلشتیریش حقیده رساله) ناملی شرح یازگن.

16-عصرنینگ 2-یرمی و 17-18 _ عصرلرده گی قطار مسلمان عالملری هم "زیج" گه شرحلر یازگنلر همده اونی قیته ایشلب اۉز دور و مکان لریگه ماسلشتیرگن لر. سوریه لیک تقی الدین الشامی( 1526-1585)، مظهرالدین القاری(16-عصر)، مصرلیک عبدالقادر المنوفی الشافعی(16-عصر)، رضوان الرزاق المصری (1710-ییلی وفات اېتگن) ، اېرانلیک شاه فتح الله شیرازی( 1589-ییلده وفات اېتگن)، محمد باقر الیزدی( 1637- ییلی وفات اېتگن)، هندوستانلیک فریدالدین دهلوی( 1629-ییلی وفات اېتگن)، تورکیه لیک محمد چلبی(  1640- ییلی وفات اېتگن)، داغستانلیک دمادان الموهی( 1718- ییلی وفات اېتگن) کبی عالم لرنینگ شرح لری شولر جمله سیدن دیر.

هند دولت اربابی و عالمی سوای جی سینگ هندوستان نینگ بابری سلطانی محمدشاه( 1719-1748) فرمانی بیلن دهلی، بنارس، جی پور، اوجّین و موترا شهرلریده میرزا اولوغ بېک رسدخانه سی کبی رسدخانه لر برپا اېتدی. سۉنگ حامی لیک قیلگن سلطانگه اتب " زیج محمدشاهی" اثرینی یازدی و اونده اولوغ بېک نینگ بعضی  جدوللرینی اۉزگرتیرمه­گن حالده قبول قیلدی. سوای جی سینگ اثری بیلن میرزا اولوغ بېک "زیجی" آره­سیده­گی  باغلیقلیک نی ریاضی دان عالم، اۉزبېکستان فن اکادیمیسی قاری نیازی و دوشنبه لیک عالم جی صابراوف لر اۉز اثرلریده بیان قیلیب بېردیلر.

میرزا اولوغ بېک نامی اوروپا و عمومن غرب مملکت لریده بویوک باباسی امیرتېمور شهرتی طفیلی انچه ایلگری معلوم بۉلگن. اوروپا امیر تېمور و اونینگ عایله اعضالری حقیده بیرینچی مرته سمرقند گه 1403-1405 ییلر سیاحت قیلگن کستیلیا قِرالی اېلچی سی کلاویخو معلوماتلریدن  خبردار بۉلیشگن. 1582-ییلی کلاویخو " کونده­لیکلر"ی سېویلیاده و 1607- ییلی پریجده نشر اېتیلگنیدن سۉنگ اوروپالیکلر امیر تېمور و اونینگ عایله اعضالری بیلن قیزیققنلر. میرزا اولوغ بېک نامی 17-عصر باشیدن ( 1601-ییلدن) امیر تېمور گه بغیشلنگن درامه تیک اثرلرده اېسله­تیلدی.

اوروپاده  بی واسطه اولوغ بېک که بغیشلنگن بیرینچی نشر انگلیس استرانومی جان گریس(1602-1652) قلمیگه منصوب.

اونینگ 1648-ییل نشر اېتیلگن اثریده اولوغ بېک یولدوزلر جدولی نینگ بیر قسمی ( 98ته یولدوز) علاوه قیلینگن. 1665-ییل یینه بیر انگلیس عالمی تامس خید(1636-1703) گریس ایشلریدن بوتونلی بې خبر حالده " زیج" ده­گی یولدوزلر جدولینی فارسچه و لاتینچه ترجمه ده نشر اېتگن.

1690-ییل  جی دنسکده پالیه­ک استرانومی ین گیویلی(1611-1687) چاپ اېتتیرگن " یولدوزلر آسمانی نینگ اطلسیده گی ایکیته گرویوره ده( gravyurada) اۉشه دور نینگ مشهور استرانوملری قطاری اولغ بېک که هم فخرلی اۉرین بېرگن. اونده اولوغ بېک که یولدوزلر جدولینی  پی تالیمی، تیخو، براگی، جاونی ریکهولی، ویلیم IV و اۉزی نینگ جدوللری بیلن سالیشتیرگن. اولوغ بېک نینگ جیوگرافیک جدولی 1711-ییلی آکسفورد ده اوچینچی مرته نشر اېتیلگن. 1725- ییل انگلیس استرانومی(یولدوز شناسی) جی. فلیمستید(1646-1719) اولوغ بېک نینگ یولدوزلر جدولینی پی تالیمی، تیخو براگ، ویلیم IV، یان گیویلی و اۉزی نینگ جدوللری بیلن بیرگه نشر اېتگن. 1767-ییل انگلیس جی. شارپ اولوغ بېک یولدوزلری جدولی نینگ تامس خید نشرینی قیته چاپ اېتتیرگن.

1843-ییل انگلیس ف. بېلی(1774-1844) اونی یینه ده تکاملشتیریب، اوچینچی نشرنی عملگه آشیرگن. فرانسه لیک شرق شناس L.A سیدیا (1808-1876) 1839-ییل اولوغ بېک "زیجی" ده گی استرانومیک جدوللر نینگ بیر قسمینی نشر اېتگن. 1917-ییل امریکالیک عالم   E.B Nobl اولوغ بېک "زیجی" نینگ انگلیه کتابخانه لریده سقلنه­یاتگن 27 قۉل یازمه سی اساسیده یولدوزلر جدولی نینگ تنقیدی متنینی، 1927-ییل K.shoy "زیج" نینگ ترایگونومتریک جدولینی نشر اېتگن.

1908-1909 نچی ییللر آرخیولوگ  V.V  Vyaktin رهبرلیگیده آلیب باریلگن قزیلمه ایشلری نتیجه سیده میرزا اولوغ بېک رسدخانه سی خرابه لری و رسدخانه سی نینگ اساسی استرانومیک اسبابی تاپیلیشی سمرقند عالملری فعالیتیگه قیزیقیش نی یینه آشیردی. نتیجه ده 1918- ییل روس شرقشناسی V.V  بارتولد نینگ " اولوغ بېک و اونینگ دوری" اثری نشر اېتیلدی. یقین ییلرگچه اولوغ بېک فقط استرانوم و ریاضی دان دېب حسابلنیب کېلینردی. لېکن 20-عصر آخریگه کېلیب اونینگ ایجادی سېر قیره اېکنلیگی، تاریخ، شعریت و  موسیقی  بابیده هم قلم تېبره­تگنلیگی معلوم بۉلدی.

تاریخچی میرزا محمد حیدر " تاریخ رشیدی" اثریده "میرزا اولوغ بېک تاریخ نویس دانشمند و " تۉرت اولوس"( تاریخی نی هم یازیب قالدیرگن اېدی"، دېب یازگن. میرزا اولوغ بېک نینگ تورکیه ده یازگن "تاریخ اربع اولوس"( تۉرت اولوس تاریخی) اثری چینگیزخان باسیب آلگن  مملکت لرنینگ 13-14- عصرلر 1-یرمیده­گی سیاسی حیاتینی اۉرگنیشده مهم منبع حسابلنه­دی.

اېران شمال- شرقیده­گی مشهد  شهری بنالری نینگ بیریده اولوغ بېک قلمیگه منصوب اوشبو بیت تاپیلگن:

" هرچند ملک حُسن  به زیر نگین توست

شوخی مکن که چشم بدان در کمین توست".

معناسی:

"هرچند حُسن ملکی سېنینگ   حکمینگده بۉلسه هم،

شۉخلیک قیلمه­گیل کی سېن  اونینگ نظری آستیده سن".

نوایی نینگ "مجالس النفایس" و تاریخچی ابو طاهر خواجه  سمرقندی نینگ " سمریه" اثرلریده هم اونینگ شعرلریدن نمونه لر کېلتیرگن. اونینگ دوریده کۉپگینه اثرلر عرب و فارس تیلیدن اېسکی  اۉزبېک تیلیگه ترجمه قیلینگن. اولوغ بېک تشکیل اېتگن بای کتوبخانه ده تورلی فن ترماقلریگه عاید 15مینگ جلد دن آرتیق کتاب بۉلگن.

علیشیرنوایی "خمسه " اثریده اولوغ بېک نی اولوغ لب، شوندی یازگن اېدی:

تېمورخان نسلی دن میرزا اولوغ بېک

که عالم کۉرمه­دی سلطان انینگ دېک

که دور اهلی بیریدین ایله­مس یاد

انینگ آبنایی جنسی بۉلدی برباد.

ولیک اول علم سری تاپدی چون دست

کۉزی آلدینده بۉلدی آسمان پست

رسد کیم باغله­میش- زیب جهاندور

جهان ایچره یینه بیر آسمان دور

بیلیب بو نوع علم آسمانی

کی آندین یازدی "زیج کۉره گانی"

اوزاق و یقین اۉتمیش مؤلف لری( درویش علی چنگی، فطرت و باشقه لر) نینگ تاکیدلشیچه، اولوغ بېک یاشلیگیدن اۉزگه فنلر قطاری موسیقی علمیدن سباق آلیب، بیر قطار کوی و اصوللر یره­تگن، بو ساحه گه عاید رساله هم یازگن.

اۉزبېکستانده سۉنگی نېچه ییل دوامیده اولوغ بېک علمی مېراثینی  اۉرگه­نیش باره­سیده گی کېنگ کۉلملی ایشلر عملگه آشیریلماقده. علامه یشه­گن  دور، اونینگ حیاتی و فعالیتی حقیده ینگی کتابلر، علمی مقاله لر، بدیعی اثرلر  یازیلماقده. میرزا اولوغ بېک نینگ " تۉرت اولوس تاریخی"، علم نجوم، "استرالوژی" اثرلری نشر اېتیلگن.

اۉزبېکستان دولتی تشبثی بیلن 1994- ییل "اولوغ بېک ییلی" دېب اعلان قیلیندی. شو ییلی تاشکېنت ده اولوغ بېک که هیکل اۉرنه­تیلدی. 2009-ییل جون آییده  سمرقند شهریده "میرزا اولوغ بېک نینگ جهان علم- فنی رواجیگه قۉشگن حسه سی"  موضوعیده خلق ارا علمی کنفرانس بۉلیب اۉتدی و او اولوغ علامه نینگ علمی و معنوی مېراثینی چقور اۉرگنیشگه بغیشلندی.

اولوغ بېک سیماسی پولکاوا رسدخانه سی، مسکو بیلیم یورتی کنفرانس سالونیده  دنیاده­گی  مشهور عالم لر پورتیریت( عکس)  قطاریده جای آلگن. سمرقند ده میرزا اولوغ بېک نینگ موزیمی تشکیل اېتیلگن. تاشکېنتده اۉزبېکستان  ملی بیلیم یورتی، تومن، قیشلاقلر، کۉچه، محله، شهرچه لر علامه نامی بیلن اته­له­دی.

 منبع: اوزبیکستان کتاب سایتی

الفبا اوزگرتیروچی: نوراحمد یورتداش

 

تورکیه ده شخصی اۉقو شرایطی

تورکیه ده  شخصی اۉقو شرایطی

مملکتی میز افغانستان  بیلیم یورتلریده عالی اۉقو کیفیتی قویی بۉلگنی وهمده حکومت برچه یاشلرگه عالی اۉقو زمینه لرینی یره­تیش کوچیگه اېگه بۉلمه­گنی سبب لیسه دوره سینی بیتیرگن یاشلرنینگ بیر- بیردن ایسته کلری چېت اېل گه باریب تحصیل قیلیش دیر. چونکی افغانستان عالی اۉقو وزیرلیگی هرییلی کانکور سیناوییگه قتنه­شگن اۉقوچی لرنینگ بری سینی بیلیم یورتلرگه آلیب اولرگه عالی اۉقو شرایطینی یره­تیب بېریش ظرفیتی گه اېگه اېمس. ییلیده مینگ لرچه یاش کانکور دن نتیجه سیز قالیب  عالی اۉقودن محروم قاله دیلر. دولت بیلیم یورتلریده درس اۉقیش امکانیتی نی تاپه آلمه­گن یاشلر، مملکتده ایجاد اېتیلگن خصوصی بیلیم یورتلرنینگ ظرفیت سیزلیگی باعث شخصی بیلیم یورتلریده درس گه کیریش نی خواهله می، خارجی اولکه لرگه باریب تحصیل قیلیش نی ریجه لشتیریش گه اورینه­دیلر.  سۉنگی نېچه ییل دوامیده چېت اېل ده تحصیل قیلیش اوچون  امکانیت لر یره­تیب بېریلماقده. بو امکانیت لربیرقسمی دولت تمانیدن بۉلسه باشقه بیرقسمی ایسه نادولت تشکیلات لر یاردمی اساسیده یره­تیلماقده. نېچه ییل آلدین خارج گه باریب تحصیل قیلیش هرکیم گه میسربۉلمس اېدی.  چونکی بیرقطار همکار مملکت لر تمانیدن افغانستان عالی اۉقو وزیرلیگی گه بېریله دیگن بورسلر سانی آز بۉلگنی سبب هرکیم دولت بورسلرینی قازانیش گه قادر ایمس اېدیلر. بیراق سۉنگی پیتلرده بیرقطار مدنی و اجتماعی اویوشمه لر همکارلیگی بیلن دولت بورسلری یابناشیده  یاشلرگه شخصی بورس لر  زمینه سی یره تیلدی. نېچه ییل دن بویان یوزلرچه یاش انه شو مدنی اویوشمه لر همکارلیگی بیلن تورکیه کبی مملکت لرگه  تحصیل قیلیش چانسی نی کمایی قیلگن لر.  مدنی اویوشمه لرنینگ بو تشبثی یاشلرنینگ قابلیت لرینی آشیریش و بیلیم درجه لرینی یوکسلتیریش ده بیر  اېجابی حرکت بهالنه­دی. اما تحصیل قیلیش اوچون تحصیلی ویزه آلیب  تورکیه کېلگن یاشلرنینگ فکریگه درس اۉقیش می یا باشقه نیتی بارلیگی  نی توشینیش  نهایت مهم دیر.

مملکت ده گی تینچسیزلیک لر بیر تماندن و باشقه بیر تماندن ایش سیزلیک لر و عالی اۉقو شرایطی  یخشی راق یره تیلمه­گنی یاشلرنینگ مملکت لریگه یشه­ب خذمت قیلیش گه مجال بیرمه یپتی. انه شو باعث یاشلر نینگ اکثریتی قندی قیلیب  بو مملکت دن چیقیب باشقه بیر تینچ اولکه ده باش پناه تاپیش یۉللرینی قیدیرماقده لر.

 افسوس بیلن ایتیش لازم که  سۉنگی پیتلرده شخصی عالی اۉقو اوچون تحصیلی ویزه آلیب تورکیه کېلگن یاشلردن بیرقسمی تورکیه بیلیم یورتلریده تحصیل قیلیب یورگن بۉلسه لر ، باشقه بیر قسمی نینگ نیتی هم تورکیه ده یشه­ش  بۉلگنی سبب  اۉقو یۉلینی اده شتیریب ایش قیدیرماقده لر. بو یاشلردن بیر قسمی هم  تورکیه دن اروپایی مملکت لرگه  کیېیش نی کۉزگه توتیب قۉیگن لر. بوکبی اۉقوچیلرنینگ مقصدی اۉقو بۉلمه­ی بلکیم افغانستان امنیتی یخشی بۉلمه­گنی  باعث مملکت دن چیقیب باشقه اولکه لرده باش پناه توتیش بۉلگنی ایتیله دی.

باشقه بیرتماندن تورکیه کبی بیر مملکتده شخصی تحصیل قیلیش یورتی میزنینگ بیرقطار اۉقوچی لریگه آغیرراق بۉلگنی ایتیله دی. چونکی تورکیه ده تحصیل قیلش کتته مبلغ وامکانیت طلب قیله دی. تورکیه نینگ کتته شهرلری و  اعتبارگه ایگه بۉلگن  بیلیم یورتلریده درس اۉقیش هرکیم گه میسر بۉلمه­یدی. تورکیه ده تحصیل اوچون کېلگن اۉقوچیلردن بیر قسمی تحصیل نی قۉیباریش لریگه باشقه بیر سبب ایسه اولرنینگ اقتصادی مشکل لری دیر. اقتصادی یخشی بۉلمه­گن عایله لر فرزندلری نینگ اۉقو خرجتی نی تامین له­­ی آلمه­گنلری باعث بو اۉقوچی لر  اۉقو نی قۉیباریب ایش گه اۉتیش گه مجبور قالگن لر. گرچند تورکیه ده بیرقطار خیریه ویاردمچی تشکیلات لر فعالیت قیلیب اقتصادی یخشی بۉلمه­گن  اۉقوچی لرگه همکارلیک قیلماقده لر.

ایتیلیشیچه  تحصیلی ویزه آلیب تورکیه گه کېلگن لر اره سیده حتی 12-صنف نی بیتیرمه­گن اۉقوچی لرهم بار. تورکیه نینگ افغانستان ده­گی اېلچی خانه لری  هرکیم گه ویزه بېرمه گنی اوچون بیرقطار  یاشلر 12-صنف تصدیق نامه سینی توزه­تیب انه شو تصدیق نامه بیلن تورکیه اېلچی خانه لریگه باریب تحصیلی ویزه آلگنلر. باشقه بیرتماندن شخصی بورسیه حاضرلش تورکیه ده استقامت قیله دیگن بیرقطار یورتداش لریمیز و تورکیه بیلیم یورتلریده اۉقیب تورگن بیرقطار محصل لرنینگ تجارتی گه ایله­نگن. بو کیشی لر افغانستان ده­گی یاشلرنینگ 12- صنف تصدیق نامه سی و اوچ ییل لیک نمره لری همده کېرکلی سندلرینی حاضرلب تورکیه بیلیم یورتلریده قید قیلیش بیلن اولرگه تحصیلی ویزه چیقاریب درآمد قۉلگه کېلتیریش لری ایتیله دی.

اگر بو وضعیت دوام تاپه وېرسه چېت اېل ده تحصیل قیلیش اوچون افغانستان  اۉقوچی لریگه یره­تیلگن زمینه لر قیته آلینیب مدنی اویوشمه لر و شخصی تشبث لر یاردمی بیلن یاشلر یوزیگه آچیلگن چېت اېل ده تحصیلات تۉخته تیب قۉییلیشی ممکن.

ایتیب اۉتیش لازم کی بوندی بیر وضعیت آلدینی آلیش و یاشلریمیزنینگ بیلیم لرینی یوقاری سویه ده آشیریش  همده  تحصیل قیلیش اوچون حاضرگی قۉله­یلیک لرنی قۉلدن بېرمس لیک اوچون بیرینچی دن معارف رسمی لری، اجتماعی و مدنی اویوشمه لر، یاشلردن حمایه چی تشکیلات لر بوندی ناجایز ایشلر آلدی آلینیشی اوچون فعالیت قیلیب درس اۉقیش نیتیده بۉلمه­گن کیشی لرنی بورسلرگه تانیشتیریش دن باش تارتیب درس و تعلیم گه اعتبار بېریب درس اۉقیش نیتیده بۉلگن  اۉقوچی لرنی بورس لرگه تانیشتیریب   یاشلر برابریده بۉلگن بورچ و رسالت لرینی  یخشی صورتده ادا قیلیش لری کېرک. همده حرمتلی عایله لر فرزندلرینی درس اۉقیش گه ترغیب قیلیش لری درکار. بۉلمه­گنده چېت اېل ده اۉقیش اوچون یره­تیلگن زمینه لر قیته آلینیب بو عمل بیلیم و اۉقو اشتیاق مندلریگه کتته جفا حسابلنه­دی.

مولانا جلال الدین بلخی- رومی حیاتی

جلال الدین رومی- بلخی

1207-1273

جلال الدین رومی جهان ادبیاتی نینگ معظم سیمالریدن بیری. او اۉزیدن کېینگی شرق و غرب سۉز صنعتی گه کتته تاثیر اۉتکزدی. حافظ شیرازی، عبدالرحمن جامی، علیشیرنوایی، میرزاعبدالقادر بیدل کبی بویوک سۉز استاذلری مولانا نی اۉزلریگه استاذ دېب بیلیشگن.  بویوک (هی یوت)ابوالقاسم فردوسی، شیخ سعدی، خواجه حافظ لر قطاریده جلال الدین رومی ایجادینی هم« خضر چشمه سی» دېب اته­گن. مشهورلیکده فردوسی نینگ «شاهنامه » سی، سعدی نینگ « گلستانی»، حافظ نینگ «دېوانی» بیلن بیر قطارده تورگن، فارسی قرآن نامی بیلن شهرت قازانگن« مثنوی معنوی» نی انسان معنوی حیاتی نینگ قاموصی صفتیده نه فقط شرقده، بلکی غربده هم اخلاص بیلن اۉرگنیشگن.

 

« دیکه میران» اثریده گی کۉپلب سوژه لرنی شرق آغزه­کی و یازمه ادبیاتیدن آلگن(جاوه نی بوککچچو) مثنوی و معنوی ده گی قطار حکایه لر اساسیده ناویل لر یره­تگنلیگی معلوم.

مولانا 1207-ییلده قدیمی بلخ شهریده اۉز دوری نینگ مشهور متصوف دانشمندی، ییریک خطیب و واعظی بۉلگن بهاوالدین ولد عایله سیده دنیاگه کېله­دی.

بهاوالدین ولد اصلیده شیخ نجم الدین کبرا( 1135-1221) نینگ مجدالدین بغدادی، سعدالدین هموی، سیف الدین باخرزی، بابا کمال جندی کبی 300 گه یقین زبردست شاگردلریدن بیری حسابلنردی. جلال الدین 12 یاشیده اونینگ آته-آنه سی هم مغول باسقینی خطریدن قاچیش، هم حج فریضه سینی ادا اېتیش نیتیده بلخ نی ترک اېته­دیلر.

1230 ییلدن بو عایله قونیه ده قۉنیم تاپه­دی. یاش جلال الدین شام، حلب، دمشق، قیصری و باشقه ییریک علم مرکزلریده 7ییل تعلیم آله­دی، اۉز دوری نینگ اېتوک دانشمندی بۉلیب اېتیشه­دی. تنیقلی رومی شناس زرین کوب تعبیری بیلن ایتگنده، مولانانینگ 68 ییل لیک عجایبزل،  عمری باشدن آیاق بیر شعر،غزل ، بې تکرار تغیانلی  اشعار جریانی، صداسی و بانگی بیلن یۉغیریلیب اۉتدی.

مولانا رومی اۉزیدن کېینگی اولادلرگه 5 مهم و قیمت بها اثر قالدیردی:

1. "دېوان کبیر" ،" دېوان شمس تبریزی"، "دېوان شمس الحقایق" دېگن ناملر بیلن مشهور دېوان. غزل ورباعی لردن عبارت.

2. "مثنوی –معنوی" 25700 بیت دن عبارت بې بها تصوفی- عشقی اثر. سۉنگی ییللرده تنیقلی اۉزبیک شاعری جمال کمال تامانیدن بیرینچی و ایکینچی جلدلری، شاعر عسقر محکم تامانیدن بیرینچی جلدی اۉزبېک تیلیده نشر اېتیلدی.

3. "فیه مافیه"( ایچنگده­گی ایچینگده دیر)- مولانانینگ صحبتلریدن عبارت فلسفی کتاب. 1998 ییلده تاشکېنتده اۉزبېک تیلیده نشر اېتیلدی.
4. "مواعظ مجالس السبعه"- بو اثر رومی نینگ اېتتی اۉگیت و پند- نصیحت لریدن عبارت.

5. " مکتوبات"- مولانینگ تورلی دورلرده زمانداش لریگه یازگن مکتوبلریدن تشکیل تاپگن تۉپلم.

جلال الدین رومی ایجادی یوکسک بدیعی لیگی بیلن اېمس، بلکی منطق کوچی، فلسفی فکرلرگه بایلیگی بیلن هم کتته تاثیر قوتّگه اېگه. شاعرنینگ« موهوم منطقی کته گوریلرده اېمس، بلکی آتشین شاعرانه  تمثاللر واسطه سی» تلقین اېتیلگن طبعیت و جمعیت حادثه لری نینگ دایمی اۉسیش ، اۉزگریشده اېکنی، اېسکی نینگ یۉقالیب، ینگی نینگ پیدا بۉلیشی- « دنیانینگ ضدیت لر بیرلیگیده­گی ضدیتلر جنگی» دن عبارت لیگی تۉغریسیده­گی قره­شلری بویوک نیمیس فیلسوفی جیوگیلیوشگ  اعترافیچه، اونته دیالکتیک میتود یره­تیش گه یاردم بېرگن. یاگی اولوغ متفکر حسن و عشق تارتیلیشی مثالیده بیرینچی بۉلیب عالم نینگ اساسیده  اۉز ارا تارتیشیش کوچلری یاتیشی  حقیده­گی فکرنی اۉرته گه تشله­یدی کی، مذکور قانون نینگ چیندن- ده عمل قیلیشی نی بیر نېچه عصردن کېین انگلیس عالمی نیوتن کشف اېتدی.

جلال الدین رومی ایجادی عثمانلی تورک ادبیاتی نینگ سرچشمه سی حسابلنه­دی. زیرا، شاعرنینگ ملتی- تورک، کېلیب چیقیشی- تورکستانلیک. اونینگ بی بی سی  علاوالدین محمد خوارزمشاه نینگ قیزی  بۉلگن. مولانا تولد تاپگن بلخ شهری او دورده خوارزمشاه لر دولتیگه قرر اېدی. بلخ  اوزاق عصر لر مابینیده تۉران مولکی نینگ مشهور شهرلریدن بیری سنه­لیب کېلگن.

جلال الدین رومی شعریتی نی، اساسن، الهی عشق بیلن باغله­شه دی.  بو بی چیز اېمس. زیرا مولانا اۉزی نینگ 53 مینگدن آرتیق مصرع نی اۉز ایچیگه آلگن« مثنوی- معنوی» سی 84 مینگ مصرع دن عبارت« دېوان کبیر»( « اولوغ دېوان») یده یېر و کۉک نی سروری  بۉلمیش الله کریم نی و اونینگ زمینیده­گی خلیفه سی حضرت انسان نی اولوغله­یدی.

معلوم کی، جلال الدین رومی اۉز دوری نینگ عنعنوی ادبی تیلی بۉلمیش فارسی ده ایجاد قیلگن. بیزده شاعر ایجادینی اۉرگه­نیش و ترغیب اېتیش ردی فیش نینگ« جلال الدین رومی» دېب نامله­نگن تاریخی- بیوگرافیک رومانینی ترجمه قیلیش بیلن باشلندی( روسچه دن  جی. کمال ترجمه سی)

 شوندن کېین  ش. شاه محمد اوف رومی غزل لری، رباعی لری و مثنوی لریدن بیر نېچه ته سینی اۉزبېکچه گه اۉگیریب، فارس ممتاز شاعرلری اثرلریدن تشکیل تاپگن «انجولر عمانی» کتابیده اعلان قیلدی.  ج. کمال اېسه اول رومی رباعی لری و مثنوی لریدن نمونه لر ترجمه قیلیب،« اوچماققه قنات یۉق ولی اوچگی من» نامی بیلن علاهیده کیچیک کتاب  حالیده  نشر اېتتیرگن بۉلسه، یقینده بویوک« مثنوی- معنوی» ترجمه سینی نهایه سیگه یېتکزدی. جمعی آلتی کتابدن عبارت بو اولوغ اثرنینگ 4 ته سی  باسمه دن چیقدی.  ا.محکم« مثنوی» نینگ بیرینچی کتابی بیر قسمینی شرحلری بیلن اۉزبېکچه لشتریب، نشر قیلدیردی.

حضرت علیشیرنوایی" استاذلر استاذی" دېب شرفله گن، عبدالرحمان جامی اېسه "او پیغمبر اېمس، اما پیغمبرلیک کتابی بار" دېب اولوغ لگن مولانا جلال الدین بلخی- رومی 1273- ییل نینگ ایزغیرینلی قیش کونلری نینگ بیریده وفات اېتگن.

 

مولانا رباعی لریدن ترجمه لر:

اگر اۉلسم تنیمنی کېلتیرینگ، دۉستلر،

وجودیمنی نگاریمگه بېرینگ، دۉستلر.

لبیمدین بۉسه آلسه اول مسیحهیم،

تیریلسم گر- یقا توتمه­ی تورینگ، دۉستلر

* * *

عشقیمدین پاکراق آب زلال یۉق دور،

عشقیمدېک غم و درد حلال یۉق دور.

اۉزگه لر عشقی فقط حال بۉلسه گر،

منیم عشق نگاریمگه زوال یۉق دور.

* * *

لطف اېتسنگ تاش هم جانانه بۉلغی،

اۉشل دم شېوه سی مستانه بۉلغی.

زلفینگ نینگ زنجیری گر بۉلسه ظاهر،

لقمان حکیم هم دېوانه بۉلغی

***

جمالینگ نمازیم، کۉزینگ دیر رۉزه­م

لبینگ عشقیده من- گدا، دریوزیم*.

عیبلی من، نېته­ی، یار، سرخوش اېدیم من،

سووینگنی ایچیدیم او سیندیردیم کۉزه­نگ.

* دریوز- گدا- هیچ نرسه سیز آدم

* * *

عشقینگ آتشیدن مېن تامچی گه زار

خیالینگ توشلریمده منگه یادگار

سووینگ شراب ینگلیغ یاندیردی منی

چرخ فلک دېک ایله نور من ناله کار.

* * *

ایت، نېچون عاشق مدام دل دن جدا؟

یارنینگ زلفینی دېب بۉلغی ادا.

جا اېرور عاشق دلی رباب ارا،

پرده سیده یاشیرین مونگلیغ صدا

* * *

زلفی نین هر تاله سین بیر جانی بار،

زلفی نین دردیده من بۉلدیم خمار.

سن دېمه: "واه، مونچه کۉپ غم- حسرتینگ؟"

حسرتیم حورلقا نازیچه بار.

خورشید دوران ترجمه سی

 

نی نامه
نی نامه ده گی ایلک اۉن سککیز بیت

مثنوی ده گی ایلک 18 بیت
بشنو از نی چون حکایت میکند،

از جدایی ها شکایت میکند

تینگله بو نی نې حکایت ایله­گی،

اول جدالیقدین شکایت ایله­گی.

کز نیستان گرمرا ببریده اند،

از نفیرم مرد و زن نالیده اند.

ایله­گچ ایرا نیستاندین بو دم،

سینه خواهم شرح- شرح از فراق

تابگویم شرح درد اشتیاق.

ایریلیق دن پاره سینه ایستره­م،

تاکی دردیم شوقیدین شرح ایلره­م.

هرکسی که دور ماند از  اصل خویش،

باز جوید روزگار وصل خویش.

کیم کی ایریلگن اېرور اۉز اصلیدین،

ایسته­گی تکرار نشان اول وصلیدین

من به هر جمعیتی نالان شدم،

جفت خوشحالان و بدحالان شدم.

مېن بو آدم قومی ایچره نی اېدیم،

شاد و غمگین  ایلکیده بیرده­ی اېدیم.

هرکسی از ظن خود شد یارمن

از درون من نجُست اسرار من.

هربیری اۉز شبهه سیدین یار اېدی،

بیلمه­گی لېک ایچده نې اسرار اېدی.
سِر من از نالهء من دور نیست،

لیک چشم و گوش را آن نور نیست.

سیرلریم اېرمس فغانیمدین ییراق،

یۉق اېرور کۉزلر ایچینده نور بیراق.
تن زجان و جان زتن مستور نیست،

لیک کس را دیدی جان دستور نیست.

بیر-بیریدن تن و جان پنهان اېمس،

کیمسه گه جان کۉرماغی فرمان اېمس.
آتش است این بانگ نای و، نیست باد،

هر، کی این آتش ندارد نیست باد.

نی آوازی غم اېرور کیم یېل اېمس،

کیمده اول غم بۉلمسه، اول اېل اېمس.
 آتش عشق است- کاندر نی فتاد،

جوشش عشق است- کاندر می فتاد.

نی ده­گی آتش هم اصلی عشق اېرور،

می ده­گی قه­ینش- ده اصلی عشق اېرور.

نی حریفی هر کی از یاری بُرید،

پرده هایش پرده های ما درید.

یاردین ایرولرغه نی هم یار اېرور،

پرده سیدین پرده لر صد پاره دور.
 همچو نی زهری و تریاکی کی دید،

همچو نی دمساز و مشتاقی کی دید.

نی ده­یین آغو یو افیون کیم بیلور،

نی­ ده­یین همدم و شیدا کیم بۉلور
 نی حدیث راه پرخون میکند،

قصه های عشق مجنون میکند.

قان بۉلیب یۉللر، کلامین شوقیدن،

سۉیله­گی نی قصه مجنون عشقی دن. 
محرم این هوش جز بی هوش نیست،

مر زبون را مشتری جز گوش نیست.

محرمی دیر هوشنی هوش سیزلر- کی، بس،

تیلگه طالب دیر- قولاقدین اۉزگه مس.
درغم ما روزها بیگاه شد،

روزها با سازها همراه شد.

بۉلدی تون، غم بیرله کون بیزلر اوچون،

اېردی همراه، سۉزبیلن کونلر جنون.
روزها گر رفت گو: رو باک نیست،

تو بمان، ای آنکه چون تو پاک نیست.

 اۉتسه کونلر ایتکی: پروا بۉلمه­گی،

سېن فقط قال، سېنده­یین پاک اۉلمه­گی.
هرکی، جز ماهی ز آبش سرشد،

هرکی بی راه زیست، روزش دیر شد.

قانه دیر سوو بیرله کس، ماهدین بۉله­ک،

بې نصیب، کون اۉتماغین کوتماق کېره­ک.

در نی آباد حال پخته هیچ خام،

پس سخن کوتاه باید، والسلام.

تاپمه سه گر پخته دن هېچ نرسه خام،

کلته قیلگین سۉزنی اېندی، والسلام

کوثرترجمه سی

ابوعلی سینا

بن سینا

1037-980

آسیاه ده  ابو علی سینا  و اوروپاده اویتسینا ناملی بیلن مشهور.

کۉپ منبع لرده بن سیا اولا طبیب صفتیده تلقین اېتیله­دی، حال بوکی طبابت اونینگ علمی ساحه لری آره­سیده اېنگ مهم لریدن بیری، خلاص. شو بیلن بیرگه، او مشهور فیلسوف دیر، اونینگ علمی میراثیده فلسفی مسأله لر کتته اۉریننی اېگلله­یدی. شو سبب لی اونی شرقده فیلسوف، طبیب معنالریده گی حکیم نامی و اوندن هم حرمتلی راق بۉلگن شیخ الرءیس( عالم لر باشلیغی) لقبی بیلن اته­گنلر. بن سینا افشانه( حاضرگی بخارا ولایتی وابکېنت تونیده­گی لغلقه) قیشلاغیده توغیلگن.

اۉشه زمانلرده حتی اېنگ اۉقیمش لی کیشی لر هم یېر یسسی ، حرکت سیز دېب اۉیله­گنلر، آلتین نی« حکمت تاشی» یاردمی بیلن آلیش ممکن،« حیات سویی» اېسه آدملرنی هم قندی دردلردن هم دواله­یدی، قری لرنی یاشرتیره دی، دېب ایشانگنلر. اۉشه پیتلرده استرانومی، جغرافیه، فزیک، کیمیا کبی فنلر هلی « یۉرگک» ده اېدی.

تصور قیلیب کۉرینگ- ااا، آلتین نی باشقه متاعلردن آلیش ممکن اېمسلیگینی، انسان عقل- ذکاوتی اونینگ« روحی» بیلن اېمس، بلکی میه­سی بیلن باغلیق اېکنلیگینی، کسللیک لرگه قندی دیر یولدوزلرنینگ جایله شیشی اېمس، بلکی افلاس اریقلرده بیژغیب یاتگن کیچیک جانوارلر سببچی اېکنلیگی نی یېتوک عالم اېمس، بلکی اۉقیمیش لی ییگیتچه  ایتیب اۉتگن.

بن سینا استعدادلی، خاطره سی زۉر، ذهنی اۉتکیر بۉلگنیدن اۉز دوریده معلوم بۉلگن علملرنی تېزده اېگلله­ی باشله­دی.

بن سینا اۉن یشرلیگیده الجبر، جیومتری و حتی فلسفه نی اۉرگندی، همه یولدوز تورکوملری نینگ قندی اته لیشینی بیلر و انیق کۉرسته آلردی. سواللری بیلن مدرسلرینی اېسنکیره­تیب قۉیردی. بخاراده 12یشیر بو باله نی قانونلر بیلیمدانی دېب تن آلیشگنیگه ایشانگینگ کېلمه­یدی. کېکسه لر اونینگ آلدیگه مصلحت سۉره­ب کېلیشردی. بیراق بن سینا نی ریاضی و فزیک، استرانومی و فلسفه دن کۉره طبیات کۉپراق اۉزیگه تارتر اېدی. مملکتده وبا و چېچک کسل لیگی کېنگ ترقه­لگن، بو درد دن مینگلب کیشی لر هلاک بۉلماقده اېدی. بن سینا بو دهشت دن خلاصه چیقه­ریب، آدملرنی دواله­یمن، دېگن قرارگه کېلدی.

اۉشه زمانلرده شرق نینگ تجربه لی طبیب لری هم آدم یوره­گی،جگری، اۉپکه سینی کۉریشمه­گن، قان ایله­نیش سیستمی حقیده تصور گه هم اېگه اېمس اېدیلر، چونکی آدم مرده سینی یاریب کۉریش  فکرگه  هم  کېلمس اېدی. بن سینا آدمنی تېکشیریب کۉرمسدن دوالش ممکن اېمسلیگی نی توشینردی. شونینگ اوچون او مرده لرنی یاریب، آدم تنه سی توزیلیشی نی اۉرگنه باشله­دی.

منه، بخارا و خارزم ده یا طبیب- حکیم نینگ نامی آغیزگه توشدی. اونینگ حضوریگه مدد سۉره­ب  هر تاماندن آدملر کېله باشله­دی، اولر حکیم هېچ کیمدن اۉز یاردمینی ایه­مسلیگی بیلیشردی. کۉپچیلیک اونگه شاگرد توشیش نی آرزو قیلردی. بن سینا اۉز شاگردلریگه فقط دوالش سیرلرینی گینه اېمس، بلکی انسان دردینی توشینیش نی هم اۉرگتردی. 

بن سینا طبیاتده­گی  اولکن تجربه سی و فلسفه، الجبر، استرانومی، کیمیا همده فن نینگ باشقه ساحه لریده گی بی قیاص بیلیم نی« طب قانونلری»، « شفاکتابی»، «بیلیم لر کتابی» ده بیان اېتگن. بن سینا اثرلری نینگ همه سی 280 دن آشه­دی. لېکن بیزگچه فقط 160 گه یقین اثری  یېتیب کېلگن. او شعریتده هم ایجاد اېتگن، رباعی( تۉرتلیک) لر یازگن.

بن سینا جهان فنی آلدیده گی خذمتلری تن آلینگن.  دنیاده بیرینچی مرته اۉزبېکستان همده افغانستانده کۉچه، مکتب، نشریات، کسلخانه، موزیم، کتابخانه اونینگ نامیگه قۉییلگن. بن سینا خلق ارا جمغرمه سی تشکیل اېتیلگن(1999). یونسکو بن سینا خلق ارا آلتین مدالی تاسیس اېتگن.

خبرلر سیره سی

خبرلرسيره سي...

- ايرته- اقشام، تون وكون
- راديو همده تيلي- كانالده،
- ترقه لر اوشبو خبرلركه:
- - اون كيشي «خودكش هجوم»ده اولدي،
- - يره لندي يوزته،
- - بولدي «سنگسار»فلان ييرده «ايكي ياش عيال»،
- اولكه نينگ شرقي تمانيده كيچه،
- - ،اوققه آتيلدي 4ته ساقچي
- -يوز جريب يير،فلان منطقه ده
- تارتيب آليندي بزور،
- يوزته مكتب باله سي
- زهرلندي آقشام،
- - بيرموتر«زيچ سلاح»،
- قولگه كيلدي چاشگاه،
- اوشبو جرمگه باغليق
- حبسگه اليندي
- آلتي پاكستانليك
-
- اولكه نينگ غربي تمانيده كيچه،
- «جنسي زورآوانليك»
- بولدي بيرباله- چقه اوستيده
- 5قوراللي طالب
- اولديريلدي بيرجاي..
اي ربيم!
ني مصيبت بو وطنده،ملكده؟!
بو نيچوك چيكسيز الم؟
كه توگنمس اصلا
30ييلدن آشدي،كه وطن،ايل واولوس ،
اوشبواوت ايچره يانر،
كون- سايين، فتنه ياغرآسماندن
قوزغالور فتنه وماتم هريان...
بوفلاكت لرني
يوقدورورپاياني....

کاظم امینی

میرزا امام ویردی (بیردی) اوزبیك

به مناسبت 28 اسد- روز استقلال افغانستان
به قلم مححد حلیم یارقین
میرزا امام ویردی (بیردی) اوزبیك مبارزی  نستوه از تبار آزادیخواهان  مردم افغانستان با خصوصیت‌های بارز آزادیخواهی و استعمارستیزی شهرۀ جهان اند. موقعیت استراتیژیك جغرافیایی میهن ما در درازای تاریخ آن را در معرض تهاجمات، جنگ‌ها و گذرگاه سلطه جویان و لشكركشی های بزرگ قرار داده است. از این رو، این سرزمین و مردم آن از اثر تجاوزات و جنگ‌های متجاوزین سلطه­جو و استعمارگر متحمل تلفات انسانی زیاد و زیان‌ها و آسیب‌های مادی و معنوی بزرگی شده است. در سده های هیجدهم و نوزدهم میلادی مردم ما شاهد تلاش‌های استیلاگرانۀ دو دولت بزرگ استعماری در همجواری كشور خود بودند. استعمارگران انگلیسی از شرق و جنوب و استعمارگران تزاری از شمال چشم طمع به سرزمین ما دوخته بودند. حكومت پارس (ایران) نیز گاه گاهی به نیت دستیابی به بخش‌های غربی كشور ما دست به تشبثات نظامی می­زد. در این میان، بدون شك استعمارگران انگلیسی بیش از همه به سرزمین و سرنوشت مردم ما مداخله و تجاوز نموده، جنگ‌ها و تلفات زیاد انسانی و مالی را به آن تحمیل كرده اند. انگلیس‌ها سه بار طی جنگ‌های اول و دوم و سوم افغانستان و انگلیس (سال‌های 1831ـ1841، 1878ـ1880 و 1919م.) كوشیدند تا سلطۀ خود را بر كشور ما برقرار نمایند. آنها به این نیت خود قسماً از طریق خرید خوانین و سركرده های قبیله یی، محلی و حكومت‌های دست نشانده در كابل توفیق یافتند. گفتنی است كه، انگلیس‌ها خود نیز از اثر قیام‌ها و پیكارهای مردم افغانستان متحمل تلفات زیاد و شكست‌های خفتباری شده اند. در این جهاد مقدس تمام مردم افغانستان شامل كلیه اقوام، قبایل و ملیت‌ها از سراسركشور شركت فعال داشته اند. در جریان جهاد مقدس مردم افغانستان علیه استعمارگران انگلیس مبارزان برجسته و فداكاری به عنوان رهبران قیام ها از اقوام مختلف به منصۀ ظهور رسیدند. یكی از این سیماهای درخشان و مبارز نستوه «میرزا امام وېردی (وردی = بېردی) اۉزبېك» است. میرزا امام بیردی اوزبیك از شمار آن رهبران پیشگام جنگ اول مردم افغانستان با انگلیس‌ها بود، كه به قول غبار در به حركت آوردن «چرخ انقلاب» جان نثاری كرده اند. مرحوم غبار در كتاب «افغانستان در مسیر تاریخ» از امام بیردی اوزبیك دو بار یاد كرده است: یكی، او را در جمع رهبران جهاد علیه استعمارگران انگلیس، به عنوان «تدویر كننده گان چرخ انقلاب» چنین یاد می كند: «... صفوف مردم بدون امتیاز نژاد و زبان و مذهب و منطقه تحكیم شده بود. البته از جمله هزاران مبارز ملی (یا قهرمانان گمنام تاریخ) اشخاص معدودی در ردیف رهبران انقلاب در تاریخ كشور نام برده می شود. معهذا از این نام های معدود روحیه اصلی ملت افغانستان تجلی می كند؛ مثلاً در كابل اشخاص ذیل در تدویر چرخ انقلاب جان نثاری می كردند: امین الله خان (نایب لوگری)، سكندر خان بامیزایی، امام ویردی اوزبیك، ملا احمد برنج فروش، اكبر خوابگاهی، آغا حسین قیزیلباش، احمد میرآخور، حاجی بختیار، ....» (افغانستان در مسیر تاریخ، چاپ اول، ص 548) این موضوع و فهرست را میر محمد صدیق فرهنگ نیز با استفاده از تاریخ غبار و كتاب موهن لال در اثرش «افغانستان در پنج قرن اخیر» (نشر مشهد، جلد1، ص 265) آورده، ولی در آن نام «میرزا امام بیردی اوزبیك» را از قلم انداخته است!     دوم، مرحوم غبار میرزا امام بیردی را در رابطه به حادثه جالب و مهمی یاد كرده است. یعنی او در آن زمان در برانگیختن و بسیج مردم عامه و تحریك رهبران جهاد و روحانیون علیه انگلیس‌ها از راه تبلیغات و پخش شبنامه ها و اعلامیه ها نقش فعال داشته است. مرحوم غبار در این رابطه چنین می­نویسد: «... در همین ماه جولائی (سال 1840م. ـ  یارقین) بود كه سه نفر كابلی به نام احمد برنج فروش، میرحسن مفتی و میرزا امام وېردی (تأكید از یارقین است) به غرض انتباه و تحریك رجال متنفذ پایتخت به تبلیغ و نشر اعلامیه­یی پرداختند كه در آن گفته شده بود: «تمام رجال مشهور كشور به زودی از طرف انگلیس‌ها در هندوستان تبعید می­شوند، پس بایستی قبلاً در صدد نجات خود برآیند.» مكناتن به عجله توسط اعلامیۀ دیگری محتویات این اعلامیه را تردید نمود.» (افغانستان در مسیر تاریخ، چاپ اول ، ص540) عین همین واقعه را ملا فیض محمد كاتب نیز در «سراج­التواریخ» گزارش داده، ولی نوشته است كه عاملین آن معلوم نشد. (مرحوم كاتب شاید نام آن بزرگمردان را نمیدانسته و یا هم اگر ذكر كرده باشد، ممكن است سانسورچیان دربار نام آن ها را حذف نموده باشند!) به گونه­یی كه دیده می­شود، میرزا امام بیردی اوزبیك اشتراك كننده عادی میدان های جهاد استقلال نبوده، بل آن گونه که مرحوم غبار نیز تصریح کرده است، از شمار معدود رهبران بزرگ جهاد ضد استعمار بوده، که در «تدویر چرخ انقلاب جان نثاری» ‌کرده و حتی برای بسیچ مردم و تهیج رهبران دست به تبلیغ و پخش شبنامه ها می زده است. در منابع انگلیسی و هندی تألیف شده در باره رویدادهای تاریخی آن زمان، ما به نام و كارنامه های درخشان میرزا امام بیردی در رابطه به رویدادهای گوناگون و مهم سیاسی بیشتر و بیشتر بر می خوریم. بیشترینه مؤلفان این آثار درواقع ناظر و گواه مستقیم همان وقایع و حتی از مهره های فعال طرف انگلیسی بوده اند. ما از مأخذهای مزبور پارچه های ترجمه شده چندی را كه در آنها از میرزا امام بیردی و فعالیت هایش یادآوری گردیده، در زیر نقل می كنیم:   رابرت جانسن (Robert Johnson) در صفحه 77 كتاب خود به نام «شیوه جنگ افغان ها: چگونه و چرا می جنگند؟» چنین می نویسد: «اکبر خان از نام خسرش محمد شاه، حمایت سران غلجی را خواستار شد و تاکید نمود تا قزیلباش ها از اختیارات او اطاعت نمایند. میرزا امام ویردی فصاحت و بلاغت مقاومت اسلامی را در مقابل انگلیس ها ادامه داد، تا مشروعیت اکبرخان را تقویت ببخشد. اما این تحول کار آسانی نبود. از ابتدا خان های غلجی و بزرگان بر ترفیع محمد شاه و اکبر خان خشمگین بودند.»1 هنگامی كه اختلافات و جنگ میان پسران پاینده محمد خان در كابل دوام نمود، نارضایتی مردم به اوج رسید. دوست محمد خان از ترس اقدامات مردم كابل شیردل خان را قسم داد تا برای ملاقات عاجل آماده گردد. روز آینده جلسه در خیمه نواب صمد برگزار گردید. در باره توافقات این جلسه ویلیام هو (William Hough) در كتاب «شرح پیشروی و عملیات اردوی اندوس» چنین می نویسد: «معاهده یی به موافقه رسید که طی آن دوست محمد خان حکومت کابل را داشته باشد و حبیب الله خان به او بیعت نماید. همه دارایی محمد عظیم خان برای مخارج جنگ خارجی توسط شیردل خان و پردل خان حفظ گردد. ( به این وسیله، آنها نه دهم زمین ها و مالیه قندهار را صاحب می شدند) شیردل خان و پردل خان با دارایی های که غصب نموده بودند به قندهار بر گشتند و حبیب الله خان، اکرم خان و امام ویردی را زیر نظر ملا پیر محمد، قاضی جوانشیر و دوست محمد جوانشیر به سردار دوست محمد خان فرستادند. (یار محمد خان نیروهای زیر اداره برادرش پیر محمد خان را به پشاور سوق داد، در حالی که خودش و سلطان محمود خان در کابل باقی ماندند.)»2 سر وینسنت ایر (Sir Vincent Eyre) در كتاب «عملیات نظامی در كابل» در وقایع یازدهم مارچ 1842 چنین می نویسد: « دوست محمد خان همراه با امام ویردی از نزد سردار برگشتند و با تورن پاتینگر ملاقات طولانی داشتند. چنین حدس زده می شد که محمد اکبر نظرات دوستانه یی در رابطه به برگشت پدرش به حکومت انگلیس ارایه نموده است. گزارش هایی در باره سقوط غزنی موجود بود که بعدتر واقعیت آن ثابت شد. در ضمن آگاهی یافتیم که خدا بخش خان، از سران قدرتمند غلزی، سردار را ترک گفته است، زیرا قدرت او در حال ضعیف شدن بود.»3 موهن لال كشمیری فرستاده دولت هند برتانیوی به دربار امیر دوست محمد خان در كابل بود. به عنوان نماینده انگلیس ها در كابل، با امیر از طریق نماینده هایش و با شمار زیاد شخصیت های افغانستان به طور مستقیم مذاكره و تبادل نظر داشته است. موهن لال كه در مدت اقامتش در كابل با جریانات و تحولات آن روزی افغانستان و شخصیت امیر آشنایی و شناخت زیاد حاصل نموده بود، پس از عزیمت به هند كتابی تحت عنوان «زنده گی امیر دوست محمد خان امیر كابل» در دو جلد نوشت. این كتاب بار نخست در سال 1848 میلادی در لندن چاپ شده است. جلد نخست این كتاب توسط پوهاند سید خلیل الله هاشمیان به دری برگردان شده، در 356 صفحه از سوی «كانون نشرات آئینه افغانستان» در خارج از كشور به نشر رسیده است. كتاب در برگیر تصاویر رجال سیاسی آن زمان و نقشه های افغانستان در قرن های هژدهم و نوزدهم می باشد. كتاب موهن لال مأخذ شماری از مورخان و پژوهشگران كشور، از جمله غبار و فرهنگ بوده است. در بخشی از كتاب مزبور زیر عنوان «ورود ویكوویچ، نماینده روسیه به قندهار و مذاكره با سرداران» موهن لال چنین می نویسد: «اقامت ویکوویچ (در تاریخ های غبار و فرهنگ به گونه «ویتكویچ» نوشته شده است- یارقین) در منزل وزیر برای رویه کلی و مذاکرات مخفی یا دسایس او خیلی مناسب بود. ارتباطات و مذاکرات او با امیر تنها از طریق وزیر رازدار او صورت می گرفت و به مردم آشکار نبود. همان گونه که با نماینده انگلیس صورت می گرفت. ارتباط با او از طریق نواب جبارخان (برادر دوست محمد خان-یارقین) یا میرزا امام ویردی و گاهی نایب امیر صورت می گرفت. هرگاه چیزی درباره گفتگوها با نماینده روسیه به ما آشکار می شد، تنها از طریق اطلاعات سری پیشخدمت امیر یا وزیر او ممکن بود. در بعضی حالات اطلاعاتی که توسط آغای میسن منشی اخباری نماینده انگلیس به دست می آمد، کافی بود و کمترین شکی در آن موجود نبود.»4 همچنان، موهن لال در كتابش به نام «سفرهای پنجاب، افغانستان، تورکستان، به بلخ، بخارا و هرات» می نویسد: ... در 22 جون 1842، هنگامی که همه سران را مطیع ساخت و خان شیرین خان را نگهداشت، میرزا امام ویردی را برای دستگیری من به منزلم فرستاد. قبلا دراین باره گوشزد شده بودم؛ ازاینرو با پنسل بالای کاغذی به حکومت در باره توقیف خود نوشتم و از سر جورج پولاک خواستم تا فوراً به سوی کابل پیشروی نماید. محمد اكبر مرا شکنجه نمود و پول هایم را گرفت که بعدتر از سوی لارد ایلن بورو پرداخته شد. هنگامی که نزد ملا جلال بودم، من تجربه وحشتناکی داشتم.»5 همچنان، موهن لال مثلی كه دل پری از میرزا امام ویردی داشته است، در جلد دوم همان كتابش پس از این كه محمد عثمان خان وزیر شاه شجاع تعیین می گردد، چنین می نویسد: «... میرزا امام ویردی، ریاکار بزرگ معاون یا منشی او تعیین گردید، و دوران خدمت او با سران بارکزی از نظر اصول به رفاه امور دولت همیشه زیان آور و بد است. او همراه با عبدالرزاق خان مستوفی و سید حسین دفتری از بی تجربگی و غفلت وزیر نو در امور مملکت داری سوء استفاده نموده، با بهره گیری از نفوذ خود با روش های ناروا خود را توانگر می ساختند. در عین زمان، آنها دوستان نزدیک سران بارکزی بودند و ارتباط نزدیک با میرزا سمیع خان وزیر امیر دوست محمد خان داشتند. آنها تلاش می نمودند تا پریشانی و اغتشاش را در کشور دامن زده علیه شاه جدید اقدام نمایند.»6         هری رام گوپتا در کتاب «پنجاب، آسیای میانه و جنگ اول افغان: براساس مشاهدات موهن لال» هنگام بحث در باره اسرای انگلیس چنین می نویسد: «میرزا امام ویردی به موهن لال گفت که حضور دگرمن پاتینگر و کپتان مک کینزی، محمد اکبر (وزیر محمد اكبرخان- یارقین) گفته است که می خواهد اسرا را آزاد بسازد، اما کپتان تروپ مخفیانه به اکبر گفت که در ازای آزادی زنان مبلغ دو لک روپیه خواهد پرداخت. از این رو، محمد اکبر تصمیم خودرا تغییر داد.» ص 153 «او میرزا امام ویردی، عبدالرزاق مستوفی و سید حسین دفتری را نماینده های عمده تعیین نمود، همه آنها در توانگر نمودن خود کوشیدند که منجر به نا رضایتی وسیع در مقابل انگلیس ها گردید.» صفحه 200 «... خان شیرین خان نامه مک گریگر را به او داد. در 16 اپریل میرزا امام ویردی به صفت نماینده محمد اکبر به کابل آمد تا مسایل سیاسی را با امین الله (نایب لوگری- یارقین) بحث نماید.» صفحه 207 «... در بالای تپه خواجه صفا توپی را تعبیه نمود و برج را از آن جا زیر آتش گرفت و رخنه عمیقی را سبب گردید. میرزا امام ویردی مشغول جعل اسناد بود تا منافع انگلیس را صدمه بزند.» ص 213 «اکبر(وزیر محمد اكبرخان- یارقین) با یافتن همه چیز به دلخواه خود زنده گی لذت بخشی را آغاز نمود وهمه کارها را به محمد شاه خان، امام ویردی، محمد میرزا و سید حسن واگذار شد.»7 کاترین نویل در کتاب " دولت و قبیله در افغانستان سده نزدهم: حکمرانی امیر دوست محمد خان" می نویسد: «بر طبق سراج التواریخ، گاهی نظام الدوله مدد معاش سران، به گونه مثال از صمد خان پوپلزی را، به تعویق می انداخت. به باور مؤلف کارهای نظام الدوله قسماً زیر اثر خواست های فردی بود. در تبانی با میرزا امام ویردی کارمند عالی دوست محمد خان قزلباش، اعمال ناشی از تمایلات مخفی او مخالفت با شاه شجاع بر انگیختن بارکزی ها بود.»8 نویسنده دیگر انگلیسی به نام چارلز میسن نیز در كتابش راجع به فعالیت ها و نقش میرزا امام بیردی در رویدادهای سیاسی و نظامی آن وقت معلومات داده است: زمانی كه كپتان برنس به تازه گی به عنوان نماینده انگلیس وارد كابل گردید، امیر دوست محمد خان همراه میرزا عبدالسمیع خان (صدراعظم امیر-یارقین) به ملاقات او می رود. میان آنها مذاكرات صورت گرفته، برای عقد قراردادهایی در آینده موافقه می كنند. دوست محمد خان بعداً پیشبرد مذاكرات را به میرزا عبدالسمیع خان و میرزا امام بیردی محول می سازد. دو نفر اخیرالذكر نخست با چارلز میسن (مؤلف كتاب-یارقین) كه به عنوان معاون یا منشی كپتان برنس كار می كرده، ملاقات نموده، از او می خواهند تا زمینه ملاقات و مذاكرات شان را با كپتان برنس فراهم نماید. آنها قبلاً تمام خواست ها و پیشنهادات شان را به چارلز میسن می گویند. یكی از پیشنهادات دوست محمد خان سپردن اداره پشاور برای امیر، با وعده آرام ساختن قیام ها و اغتشاش های ضد انگلیسی توسط امیر بود. چارلز میسن پیشنهادات را قبول می كند؛ ولی میرزا عبدالسمیع از این كه موضوع پیشنهاد مزبور به نام اوختم شود نگران شده، چنین وانمود می كند كه طرح آن از میرزا امام ویردی است. چارلز میسن پیشنهادات آنها را به اطلاع كپتان برنس می رساند. او پیشنهاد امیر را به شرطی قبول می كند، كه امیر باید یكی از پسرانش را به عنوان گروگان نزد او بفرستد. برنس این وضع و پیشنهادات را به نفع انگلیس تلقی می كند. از این نوشته ها به روشنی معلوم می شود، كه میرزا امام ویردی شخص عادی نبوده، بل یك شخصیت برجسته و سرشناس و كارشناس سیاسی فعال زمان خود بوده، كه به عنوان نماینده یا عضو ارتباطی مذاكره كننده امیر دوست محمد خان و همرزم و همكارسیاسی فعال و نزدیك وزیر محمد اكبرخان در ملاقات ها و مذاكرات مهم سیاسی با نماینده برتانیه، رهبران مبارزات استقلال چون نایب امین الله خان لوگری و سایرین در كابل دید وادید می كرده است. همچنان، او در مبارزه علیه شاه شجاع دست نشانده انگلیس، از انواع شگردها و شیوه ها برای بی اعتبار ساختنش و بسیج مردم علیه او استفاده می كرده است. این میرزا امام بیردی سیاس فعال به طور یقین همان میرزا امام ویردی فعال میدان های جهاد استقلال و مذكور در تاریخ غبار است. حال ببینیم كه میرزا امام بیردی اوزبیك چه كسی بوده است؟ در كتاب «افغانستان در مسیر تاریخ» افزون بر همان دو بار یادكرد كوتاه از میرزا امام بیردی اوزبیك معلوماتی دیگر وجود ندارد. منبع یا منابعی كه مرحوم غبار این معلومات را گرفته، نیز مشخص نیست، ولی به گمان غالب یكی از آنها كتاب موهن لال باید باشد، كه محمد صدیق فرهنگ در رابطه به رویدادهایی كه میرزا امام بیردی اوزبیك در آن نقش داشته است، مآخذ خود را كتاب غبار و موهن لال نشان داده است. ولی او نام میرزا امام بیردی را از قلم انداخته است! (افغانستان در پنج قرن اخیر، ص 313، مأخذ شماره 29) در جلد دوم چاپ اول «دایرة­المعارف آریانا» شخصیتی به نام «امام ویردی» معرفی شده است، كه ما آن معلومات را در این جا عیناً نقل می­كنیم. با بررسی این معلومات، می­كوشیم تا روشن نماییم كه آن شخص جز همین «میرزا امام ویردی» مجاهد استقلال و شخصیت سیاسی فعال زمان امیر دوست محمد خان كسی دیگر نیست. آغاز اقتباس: «امام وردی (= وېردی = بېردی- یارقین) یكی از خطاطان معروف است. در اواخر شاهان سدوزایی در كابل تولد و نشو یافته و در نستعلیق فرید عصر خود بوده است. این خطاط معروف كه امروز در افغانستان او را به طور عموم كسی نمی شناسد، اما بعضی ارباب فن طور گمان او را كابلی می‌دانند مگر حقیقتاً او كابلی است، ملازم یكی از شاهزاده­گان اعلیحضرت شیرعلیخان بوده و با اشخاصی كه با ایوب خان فرار هند شدند او نیز به هند رفته و در لاهور سكونت گرفته است. در هند علم خطاطی افراشته و یكی از اساتذۀ حسن خط در نستعلیق محسوب گردیده، بسا اشخاص از بركت تعلیم او به مرتبۀ استادی رسیده اند... امام وردی قطعات می‌نوشت و حوصلۀ كتابت را نداشت.... قطعات امام وردی در افغانستان كمتر دستیاب می‌شود. منجمله یك قلمی و یك قطعه ناخنی او در كتابخانۀ مرحوم سید صدیق خان گوهری در مزارشریف دیده شده نهایت زیبا نوشته شده. (این آثار در حال حاضر نیز نزد آقای سید محی­الدین گوهری پسر آن مرحوم موجود است و نگارنده خود آن را در سال‌های اخیر نزد موصوف دیده است­ـ­ یارقین) یك قطعۀ قلمی او كه روی لوح چوبی نوشته و حرف آن را برجسته ساخته است با امضاء اوست، در زیارت سخی واقع علی آباد كابل موجود است... این قطعه نماینده­گی می‌كند كه در نوشته و گل و برگ شبكه كاری روی چوب نیز استاد بوده. یك قطعه خط جلی او در كتابخانۀ ملی ایران نیز وجود دارد كه در كتاب (نمایش خطوط خوش نستعلیق) به شمارۀ (45) گرفته شده است...» (دایرة­المعارف آریانا، جلد دوم، چاپ اول، ذیل مدخل امام وردی) در باره امام ویردی خطاط در منابع دیگر نیز معلومات است، كه در زیر ذكر می كنیم: طارق مسعود در کتاب "پاکستان: چشم انداز تاریخی و فرهنگی" هنگام بحث در باره سبک های خطاطی لکنو، دهلی و لاهور در پاکستان می نویسد که، در این سه شهر سبک های خطاطی سه مکتب خطاطی را سبب گردید. در رابطه به مکتب خطاطی لاهور در صفحه 217 مینویسد: 3. مکتب لاهوری: بنیانگذار این مکتب میرزا امام ویردی (وفات 1880) است که در اصل از کابل بوده به لاهور آمد و ساکن گردید.           عبدالمجید پروین رقم ( وفات 1946) بدون شک در سده 20 بزرگترین نابغه سرزمین هنر خطاطی امین آباد به حساب می آید. او در ابتدا امام ویردی و سید احمد امین آبادی را پیروی نمود، اما به زودی استعداد مبتکر و روان خلاق او به رشد سبک خود او انجامید  ...9 در کتابشناسی هنر و معماری دنیای اسلام چاپ موسسه بریل، ص155 در شماره 4580 در باره امام ویردی چنین آمده است: 4580 بوتا، محمد اقبال، امام ویردی و نسخه خطی نادر او موزیم ملی پاکستان در کراچی؛ بولتن موزیم لاهور 5ii(1992) ص 67-73، + چهار صفحه { نسخه نا مکمل بوستان سعدی که نمونه عالی تذهیب مطلای سبک کشمیری توسط استاد خطاطی كه از کابل به لاهور مهاجرت نمود و در سال 1883 در این جا وفات نمود.}10     خورشید عالم گوهر در کتاب " مروارید های خطاطی"  چنین آورده است: در میان خطاطان و کاتبان نسخ خطی در لاهور که به مدارج عالی شهرت در این رشته دست یافتند، می توان از امام ویردی، میرعلی، محمد افضل قادری، نورالله، قاضی نعمت الله،  هدایت الله، مولوی سید احمد امین آبادی، منشی عبدالغنی شیرین قلم، مولوی عبدالله وارثی و شیخ احمد جوهر نام برد.11 بنابر دلایلی كه در زیر برمی­شماریم، به احتمال قریب به یقین میرزا امام ویردی اوزبیك ذكر شده در «افغانستان در مسیر تاریخ»، یاد شده در منابع انگلیسی و هندی و امام وردی خطاط معرفی شده در «دایرة­المعارف آریانا» بایستی یك نفر باشند: اول، هردو در كابل تولد و نشو و نما یافته و به عنوان «كابلی» یاد شده اند؛ دوم، زمان زنده­گی هردو همزمان است. یعنی از اواخر حكومت سدوزایی ها تا اوایل حكومت امیرعبدالرحمن؛ سوم، امام ویردی (بیردی) مذكور در تاریخ غبار و منابع انگلیسی مبارزی سختكوش، ضد استعمار انگلیس و از رهبران جهاد استقلال و در نتیجه مخالف سرسخت انگلیس‌ها بوده است. امام وردی (بیردی) خطاط از این‌كه با فراریان هند همراه با سردار محمد ایوب خان مخالف سرسخت انگلیس‌ها به هند رفته؛ لذا او نیز بایستی مخالف انگلیس‌ها بوده باشد. چهارم، امام وردی معرفی شده در «دایرة­المعارف آریانا» مدتی ملازم شهزاده­گان امیر شیرعلیخان بوده و امیر نیز خود با انگلیس‌ها مخالف بود؛ پنجم، واژۀ «میرزا» در نام امام ویردی اول دو مطلب را در ذهن تداعی می‌كند: یكی، او باید منشی، نویسنده و خوش­خط بوده باشد. (به گمان قریب به یقین متن شبنامه را هم او باید آماده كرده باشد. برای این كار دلیل محكم همانا ذكر عبارت « میرزا امام ویردی مشغول جعل اسناد بود تا منافع انگلیس را صدمه بزند.» توسط هری رام گوپتاست، كه در بالا نقل شد.) دوی دیگر، او ممكن است منسوب به احفاد تیموریان یا بابریان در كابل بوده باشد، كه لقب «میرزا» در آن خاندان مرسوم بود. به این ترتیب، با نظرداشت مشتركات و هم­مانندی‌های بسیار نزدیك یاد شده در بالا، می‌توان گفت كه میرزا امام وېردی (= بېردی= وردی) اوزبیك در كتاب «افغانستان در مسیر تاریخ»، ذكر شده در منابع انگلیسی و هندی و امام وردی (= وېردی= بېردی) خطاط در «دایرة­المعارف آریانا» و منابع پاكستانی به گمان غالب همه یك شخص باید باشند. به هرحال، میرزا امام وېردی (بېردی) اوزبېك كابلی از سیماهای درخشان و از رهبران فعال و برجستۀ قیام‌های آزادیخواهی كشورما، مردی سیاس و خبره و هنرمند استاد خطاطی نمایندۀ سزاوار افتخار مردم اوزبیك، تمام تورکان و مردم نجیب افغانستان در جهاد مقدس ضد استعمار انگلیس در سده های هیجدهم و نوزدهم تاریخ افغانستان است. از جزئیات زنده گی امام بیردی معلومات دقیق و زیاد در دست نیست. فقط همین معلوم است، كه او كابلی بوده و در كابل تولد و نشو نما یافته است. او مرد سیاس فعال، آزادیخواه ناترس و نستوه، دشمن استعمارگران انگلیسی و از مشاوران سیاسی ارشد امیر دوست محمد خان و وزیر محمد اكبرخان بوده است. با به قدرت رسیدن امیر عبدالرحمن و آغاز پیگرد، شكنجه و آزار مبارزان ضد انگلیسی از سوی او، میرزا امام بیردی نیز با جمعی از همرزمانش به هند فراری می شود و در شهر لاهور اقامت می گزیند. او دارای دو بعد سیاسی و هنری بوده است (مانند همتبارش پروفیسور غلام محمد میمنه گی، كه هنرمند مشروطه خواه و ترقی طلب بود). در لاهور به فعالیت فرهنگی، به ویژه هنر خطاطی می پردازد و در این رشته به عنوان ایجادگر مكتب ویژه و استاد مسلم دارای شهرت و آوازه بلند می شود. او همانند دیگر آزادیخواهان فراری در هند، در عالم غربت، ولی با افتخارات جاودانه در شهر لاهور زنده گی  را پدرود می گوید. تاریخ وفات او را طارق مسعود مؤلف كتاب «پاكستان: چشم انداز تاریخی و فرهنگی» سال (1880 میلادی) در لاهور ذكر می كند. (ص 216) اما در «كتابشناسی هنر و معماری دنیای اسلام» چاپ مؤسسه بریل تحت شماره (4580) سال وفات او (1883م) نشان داده شده است.  چون از تاریخ تولدش آگاهی نیست، لذا مدت عمر او نیز معلوم نیست. محل دفنش شهر لاهور است.    گفتنی است كه، با دریغ مورخان درباری و متعصب نام این شخصیت ممتاز و آزادیخواه كشور ما را در كتب تاریخ رسمی كشور، به ویژه كتب درسی مكاتب عمداً و جبراً از قلم انداخته اند. در حالی كه، مورخ آزادۀ میهن ما شادروان غبار نام میرزا امام ویردی (بیردی) را در قطار رهبران جهاد ضد استعمار؛ مانند میرمسجدی خان، نایب امین الله خان لوگری، اسكندرخان بامیزایی، وزیر اكبرخان وغیره به عنوان گرداننده­گان «چرخ انقلاب» ذكر نموده است. واقعیت موضوع را ما از سایر منابع، به ویژه منابع انگلیسی و هندی در سطرهای بالا نشان دادیم. باید گفت كه تنها در سه دهۀ پسین با تشبث نگارندۀ این سطور مقالات و نوشته هایی مستقل و غیرآن در بارۀ میرزا امام ویردی (بیردی) اوزبېك و كارنامه های او در مطبوعات كشور به نشر رسید. همچنان، به سال (1368ش.) آن‌گاه كه هفتادومین سالگرد حصول استقلال افغانستان در سرتاسر كشور به طور باشكوهی تجلیل می‌شد، و شهر كابل با تصاویر و پُرتریت‌های بزرگ رهبران جهاد استقلال و مشروطه خواهان آزین می­یافت، نگارنده زنده­گینامه و كارنامه های تاریخی دو تن از شخصیت‌های تاریخی اوزبیك (تورك)­ كشور ما، یعنی میرزا امام ویردی (بیردی) اوزبیك و پروفیسور غلام محمد میمنه­گی را تهیه و از طریق محترم دكتور شرعی جوزجانی به كمیسیون مربوط سپرد. در نتیجه، پرتریت بزرگی از میرزا امام بیردی اوزبیك از سوی كمیسیون نامبرده تهیه و در میدان پشتونستان شهر كابل، در پیشتاق بنای وزارت مالیه نصب گردید. گفتنی است كه كمیسیون مذكور پیشنهاد نگارنده را در مورد هنرمند فرهیخته، مبارز ترقیخواه و یكی از اركان مسلم جنبش مشروطه خواهی اول میهن ما پروفیسور غلام محمد میمنه­گی، كه عریضه مشروطه خواهان را هم او به جلال آباد نزد امیر حبیب الله برده بود، باوجود مستحق بودنش نپذیرفت. در نتیجه، پرتریت او در پهلوی همرزمانش مانند عبدالرحمن لودین، میر قاسم خان، محمود طرزی وغیره قرارداده نشد! گویا این‌كه، كمیسیون برای توركان كشورما همان یك سهمیه را توانسته بود تحمل كند! و چشمان كور تعصب مانع از دیدن جایگاه والا و كارنامه درخشان شادروان پروفیسور غلام محمد میمنه گی در جنبش مشروطیت شده بود!! گذشته از این، هنگام تألیف كتب درسی زبان اوزبیكی در ریاست انكشاف نصاب تعلیمی و تألیف كتب درسی وزارت معارف، با تشبث این قلم میرزا امام بیردی به عنوان شخصیت تاریخی نستوه با سیمای درخشان و انكار ناپذیر مبارزه علیه استعمار و هنرمند خطاط توانمند، شامل پروگرام درسی كتاب درسی زبان اوزبیكی صنف (هشتم) ساخته شد. در این‌جا می‌خواهم به یك عمل زشت و تعصب‌آمیز تازه اشاره كنم: یكی از سیاست ها و روش های نابه هنجار و زشت متعصبان تنگ نظر، مثله و تحریف تاریخ كشور و دستبرد به مندرجات كتب تاریخی و معلوماتی به نیت كثیف كتمان حقایق تاریخی است. از این شمار هم یكی تجدید چاپ اول "دایرة‌المعارف آریانا" به همین روش ناشایست و نابخردانه غیرعلمی از سوی كانونی است (اكادمی علوم جمهوری اسلامی افغانستان) كه می بایست حسب الوظیفه و نامش حامی علم و شیوه های علمی می بود. در سال های پسین اكادمی علوم جمهوری اسلامی افغانستان گویا دست به تجدید چاپ "دایرة‌المعارف آریانا" زده است. این تجدید نظر در پرتو نظام و شرایط دموكراتیك و ادعاهای پرطمطراق «وحدت ملی» و «برابری ملی» بایستی به دور از تعصبات و به ویژه تمایلات قومگرایی انحصارگرایانه، براساس احترام به حقوق و نقش همه اقوام و ارزش های ملی مشترك و حرمت به روح مبارزان مجاهد استقلال صورت می گرفت، كه با تأسف چنین نشده است. تجدید چاپ، به عوض غنی سازی واقعگرایانه و بیطرفانه، برعكس درواقع با شمار زیاد تحریفات، مثله‌ها و تفسیرهای نادرست برخی از آرتیكل‌های چاپ اول، به ویژه آرتیكل‌های مربوط به تاریخ و فرهنگ اوزبیكان و عموماً توركان است. چنان‌كه در چاپ نخست این اثر آرتیكلی با عنوان "امام ویردی" در جلد دوم وجود داشت و ما متن آن را در سطرهای بالا نقل نمودیم. ولی جای تعجب و تأسف است كه در چاپ جدید مثله گران و جعالان بیباك متعصب نام و آرتیكل "امام ویردی" را وقیحانه حذف و از پیكر "دایرة‌المعارف آریانا" مثله اش كرده اند. این كار زشت و غیرعلمی، درواقع بی حرمتی به گروه بزرگی از باشنده گان افغانستان- توركان و چشم پوشی از موجودیت آنان در این سرزمین آبایی شان است، كه از زمان های باستان در پاسداری و دفاع از استقلال و نوامیس ملی این سرزمین به عنوان میهن آبایی شان جانبازی كرده و در شگوفایی و پایه گذاری تمدن های بزرگ باستانی آن سهم و نقش گرانسنگ داشته اند. مرتكبین وقیح این كار زشت، با این عمل خود یك بار دیگر بی پایه بودن ادعا های «وحدت ملی» و نیات چركین فاشیستی خود را در برابر مردم شریف افغانستان و تاریخ به نمایش گذاشتند. ولی باید به خاطر داشت كه، تاریخ واقعی و اذهان مردم نام نامیرای مجاهدان حقیقی استقلال همچون میرزا امام بیردی اوزبیك را همیشه زنده نگه می دارد. روان تمام مبارزان حقیقی استقلال كشورمان شاد باد! یادآوری: این نبشته اساساً برپایه معلومات كتاب زیر در مورد میرزا امام بیردی اوزبیك به علاوه برخی معلومات تازه انترنتی آماده شده است: «برگ هایی از تاریخ اوزبیكان افغانستان»، تألیف محمد حلیم یارقین. این كتاب تاكنون سه بار اقبال چاپ یافته است: دو بار از سوی «انجمن فرهنگی میرزا اولوغ بیك» (سال های 1384 و 1388 ش.) در مزارشریف و یكبار هم از سوی «انتشارات خراسان» در تهران - ایران (سال 1391ش.) آدرس ارتباطی با نگارنده مقاله:  [e-mail]   مأخذ هاي انگلیسی: 1.  Robert Johnson, The Afghan Way of War: How and Why They Fight?, Oxford University Press, 2011, p 77 2.  William Hough, W.H. Allen and Company, 1841, p  413-14 3.   Sir Vincent Eyre, The Military Operations at Cabul:  Which Ended in the Retreat and Destruction of the  British Army, January 1842, With a joumal of  Imprisonment in Afghanistan, John Murray, 1843, p  270. 4.  Mohan Lal, Life of the Amir Dost Mohammed Khan; of Kabul, Volume 2, Longman, 1846, p 366, 367, 382. 5.  MohanaLāla (Munshi), Travels in the Panjab,  Afghanistan, Turkistan, to Balk, Bokhara, and  Herat: And a Visit to Great Britain and Germany,  W.H. Allen&Company, 1846, p 474. 6.  Mohan Lal, Life of the Amir Dost Mohamma Khan of  Kabul: His Political Proceedings Towards the  English, Russian and Persian Governments,    Including the Victory and Disasters of the British  Army in Afghanistan. By Mohan Lal, Esq, Volume1, p16.   7.  Hari ram GuptaU Panjab, Central Asia, and the First  Afghan War: Based on Mohan Lal's Observations,  2, reprint, Publication Bureau, Panjab University, 1943, p 200, 207, 228. 8.  Christine Noelle, State and Tribe in Nineteenth- Century Afghanistan: The Reign of Amir Dost   Muhammad Khan (1826-1863), یادداشتهای نهایی شماره 191 9.  Tariq Masud, Pakistan: a historical and cultural Panorama, Al-Waqar Publishers, 1989, p217-218 10. BRILL, Bibliography of Art and Architecture in the Islamic World (2 Vol. Set), p 155. 11. Khvurshid AlamGauhar, Pearls of Calligraphy:  The Sacred Art of Islam, Illustrated, Sang-e-Meel  Publications, 2005تمام مأخذهای انگلیسی و مطالب نقل شده از آنها به ارتباط میرزا امام بیردی را برادر عزیزم جناب دكتور محمد سعید عظیمی (جلایر) از منابع انترنتی دریافت و ترجمه نموده، به من لطف كرده اند. من از همكاری همیشگی شان صمیمانه تشكر می كنم.         

وطـــن گه محبت اېنگ اولوغ تویغو

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA

/* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:"Table Normal"; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-qformat:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-para-margin:0in; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-theme-font:minor-fareast; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-bidi-font-family:Arial; mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}

وطـــن گه محبت اېنگ اولوغ تویغو

دنیاده گی تیریک موجودات نینگ برچه سی سېزیش قابلیتی گه اېگه، اولر تشقی تاثیرلردن، یعنی ایسیق و ساووقدن، یاروغلیک و قارانغی لیکدن تاثیرلنه­دی. لېکن رنگ- برنگ و گۉزل، یوکسه لیب، کمال تاپیب باره­دیگن حس- تویغولر بیلن یشه­ش فقط انسانگه خاص.

بارلیقده­گی نرسه لرنینگ همه سی آدمده قندی­دیر حس- تویغو اویغاته­دی. اونینگ سېزگیلریگه تاثیر قیله­دی. حس- تویغو اېسه نرسه لرنینگ ماهیتینی سېزیش و بیلیش گه یاردم بېره دی. یعنی، یخشی و یاقیملی نرسه لر گۉزل حس- تویغولرنی اویغاتسه، یامان نرسه لر سلبی حس- تویغولرینی اویغاته دی. ساغلام فکرلی انسانلرنینگ دایمی روشده کمالاتگه اینتیلیب یشه­ش  باعثی هم اولرنینگ حس- تویغولری نینگ یخشی، مکمل و عبرتلی نرسه لردن متصل تاثیرلنیشی بیلن باغلیق. عمومن، انسان ذاتی تاثیرلنوچن دیر. انسان نینگ ایچکی ، روحی سېزگی لری حس- تویغو دېیله دی.

انسان قووانگنیده روحی بیر شکلده نمایان بۉلسه، قیغوگه توشگنیده بوتونلی باشقه چه شکلده نمایان بۉله دی. یعنی، روح اۉزگروچن.  چونکی  او دنیانی اۉزیده یققال عکس اېتدیریب توره­دی. دنیا اېسه دایمی حرکت ده هم معلوم بیر جایده یوز بېرگنی اوچون اولر اۉشه جای بیلن باغلیق حالده خاطره ده مهرلنیب قاله­دی. ساده  قیلیب ایتگنده، اۉشه جای اۉزی نینگ طبیعی تاثیرلری واسطه سیده انسان نینگ مادی احتیاج لرینی قاندیریب گینه قالمسدن، اونینگ قلبی نی، ایچکی دنیاسی نی هم شکل لنتیره دی.

هرقندی مکان انسان ده اولا معین تویغولرنی اویغاته دی. کېین اولرنی اۉزیگه، اۉزی نینگ بی تکرار خصوصیت لریگه ماسلب تربیه­له­یدی، شونینگ اوچون هم آدم نینگ حس- تویغولری، خاطره لری، معنوی تربیه سی، اولا او توغیلگن، وایه گه یېتگن وطن بیلن باغلیق. شوباعث وطن تویغوسی انسانگه بیرعمر همراه، همنفس بۉله­دی. وطن نینگ نامی ایتیلیشی بیلن اونینگ بغریده اۉتگن ییللریمیز اېسیمیزگه توشه­دی. قلبیمیزده گۉزل منظره لر، حس- تویغولر اۉیغانه دی.

وطن رمزلرینی کۉرگنده، یورتیمیزنینگ بی تکرار طبعیتی نی تماشا قیلگنده، اونینگ مادی و معنوی بایلیک لریدن بهره­مند بۉلگنده، آلیس اېللرده وطنداشی میز بیلن کۉریشگنده، اولرنینگ اېریشگن یوتوقلرینی اېشیتگنده بی اختیار قووانه میز.

وطن نینگ معنوی بایلیک لری دېگنده، خلق نینگ آنگی، دنیا قره­شی و فضیلت لرینینگ یوکسه لیشیگه خذمت قیله­دیگن، عقلیمیز و روحی میز آذیقلنه­دیگن بایلیک لر توشینله دی. معنوی بایلیک لرگه خلق نینگ مدنی میراثی، تاریخی، تیلی و دینی، ادبیاتی، صنعتی، معماری آبده لری، کتابخانه و تیاتیر- عمومن، انسان نینگ عقلی همده روحی صلاحیتی بیلن یره تیلگن و شو صلاحیت نی آشیریش گه خذمت قیله­دیگن برچه قدریت لر کیره دی.

وطن تویغوسی انسانگه آنه الّه سی، بابالر اۉگیتی، عایله تربیه سی، استاذ- تعلیمی بیلن اویغانه دی. کیشی بو تویغو واسطه سیده  اۉز اطرافیده­ گی

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:"Table Normal"; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-qformat:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-para-margin:0in; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-fareast-font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-theme-font:minor-fareast; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-bidi-font-family:Arial; mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}

آدملرنی، نرسه- حادثه لر ماهیتینی بیلیش گه اینتیله­دی. وطن تویغوسی آغیردملرده کیشی گه کوچ- قوت بېره­دی.  اۉز خلقینی شرف لشگه، اجدادلر عنعنه سیگه صادق بۉلیشگه دعوت اېته دی.

عادی اهالی  هم قیسی دیر چېت اېلگه بارماقچی بۉلسه، اۉزی بیلن بیرگه وطنینی اېسله­تیب توره دیگن بیرار-بیر نرسه نی آله دی. قدیمده آته- بابالریمیز اوزاق اولکه لرگه کېته­یاتگنلریده بیر سیقیم یورت توپراغینی رۉمالچه گه توگیب آلگنلر. انه شو توپراق آرقه لی وطن نینگ هیدینی تویگنلر. اولوغ انسانلر قلبیده­گی وطن گه اینتیلیش تویغوسی شونچه­لیک  کوچلی بۉله­دی که ، اولر نه فقط تیریکلیکده، بلکی بودنیادن کۉز یومگنیدن کېین هم آنه یورت توپراغیگه یقینراق بۉلیشنی آرزوقیله دی. آلیس هندوستان  اولکه سیده پادشاهلیک قیلگن ظهیرالدین محمد بابر بابامیز هم وفاتیدن سۉنگ اۉز جسمینی اوشبو یورتگه اېمس، بلکی یورتی میز نینگ حاضرگی پایتختی بۉلمیش کابل شهریگه قۉییشلرینی وصیت قیلگن.

وطن تویغوسی انسانده­گی وارثی لیک تویغوسی بیلن عضوی باغلیق. وارثی لیک اېنگ مهم خصوصیت  و قدریت لرنینگ آته دن باله گه اجدادلردن اولادلرگه میراث بۉلیب اۉتیشی نی بیلدیره­دی. دېمک ، وطن تویغوسی هم اولاد دن  اولادگه اۉته­دی. مثلن حاضرگی تیلگه آلگنی میز بابر بابامیز وارثلری- بابریلر سلاله سی نینگ اکثریت نماینده­لری هم آته یورتی-  تورکستان زمینیده یشه­مه­گن بۉلسه لر-ده وطن تویغوسی اولرنی بو تبرک توپراققه چارلب تورگن. اولرنینگ بوگونگی اولادلری هم منه شو زمین نی اۉزلری نینگ تاریخی وطنی دېب بیله دی.

بیزنینگ آته-بابالریمیز وارث­لیک عنعنه لرینی سقله­ش اوچون اۉزلری نینگ نسل- نسب تاریخی شجره لرینی یازیب بارگن. بو هم وطنگه محبت، اونینگ تاریخینی مقدس سقله­شگه بۉلگن اینتیلیش نینگ بیر کۉرینیشی دیر. قاله وېرسه، اولر شو طریقه نسل- نسبی نی تۉله سقلب، اۉز اولادلری نینگ هر تامانلمه ساغلام بۉلیب وایه گه یېتیشی تامینلنگن. چونکی اولادلر ساغلام و برکمال بۉلیب وایه گه یېتسه­گینه اۉز یورتیگه حقیقی اېگه­لیک قیلیب، اونینگ آزادلیگی و تینچلیگی نی کۉز قاره­چیغی  دېک اسره­ب یشه­یدی. دنیاده گی هربیر انسان ذمه­سیده انه شوندی شرفلی و مسولیتلی وظیفه بار. بو وظیفه نینگ شرفلی­لیگی  شونده کی، کیم که اۉز نسل- نسبینی تازه سقلب، اۉزیدن مناسب فرزندلر قالدیرسه، کېله­جکده بونینگ مېوه سینی کۉره دی.

بو وظیفه نینگ مسولیت­لیگی شونده­کی، تربیه­ده اده­شیب، خطا قیلیب قۉیسه، ناقابل فرزند اۉستیرسه، بونینگ عاقبتیده نه فقط اۉشه انسان نینگ اۉزی، بلکی اونینگ خلقی و وطنی هم زیان کۉره­دی. بو یۉلده اده­شمسلیک اوچون هربیر وطنداشی میز آته- بابالریمیزنینگ کیملیگی­نی ، اولرنینگ تاریخی و میراثینی، یورتیمیز شهرتینی یوکسلتیریش یۉلیده قیلگن خذمتلرینی یخشی بیلیشی لازم.

اېل- یورت آزاد، مملکت مستقل بۉلسه، انسان اونینگ رونقی یۉلیده بارکوچ- قدرتینی خرج قیلیب، وطن بیلن باغلیق حسلری غرور- افتخار تویغوسیگه ایلنه­دی.  افسوسلر بۉلسین که بوگون وطنی میز حقیده گپ کېتسه، اولا، بو یورتده­گی تینچسیزلیکلر، برچه اېلتلر اره­سیده گی تارتیشولر و کېلیشماوچیلیک لر  حسلرینی تویه میز. چونکی بو یورتده النگه­سی توتشگن نېچه ییل­لیک اوروشلر باعث خلق اره­سیده گی بیرلیک و بیردملیک لر نابود بۉلیب کون اۉتیشی بیلن برچه قوم وقرینداش لر اۉرته سیده نفاق وکینه توزلیک لر قۉزغالیب  اۉز عوجیگه یېتماقده.  اگر "بیرلشگن بیتر بیرلشمه گن ییتر"دېگن مقال نی مقصد قیلیب اۉرته ده­گی معمالرنی یېچیش­گه حرکت قیلمه­سک هیچ بیرزمان مستقل، آباد  وکوچلی بیر یورت اېگه سی بۉله­آلمه­یمیز. شوندی اېکن برچه یورتداشلریمیز یورتی­میزمستقل لیگی، برچه اېلت لر اره سیده بیرلیک وبیردملیک رشته­لری تاباره کوچه­یتیریلیشی یۉلیده هارمــسدن

کۉره شیش لری  کېرک.  

وطن پرورلیک وطن منفعتلرینی حمایه قیلیش یۉلیده گی فداییلیک دیر. فداییلیک اۉزینی بیرار-بیر ایشگه بغیشله_­­ش، تۉله سفربر اېتیش، کېرک بۉلگن تقدیرده اېسه، اېزگو مقصد یۉلیده حتی جان بېریش دېمک دیر.­

 یورتی میزنینگ مینگلرچه فدایی اۉغلان لری 1371ییل 8-نچی ثور بیگانه لرگه قرشی قدکۉتاریب جانلرینی قربان قیلیش بیلن عزیزیورتی میز افغانستان­نی  آزاد قیلیب یورتیمیزدن شوروی باسمه­چی کوچلرینی چیقاردیلر.    هرزمان تاریخ خاطره­لریده پارلب توره دی. 8 -نچی افغانستان مسلمان خلقی نینگ برحق جهادی برچه میز مبارک بۉلسین.

 

عایله لرده کتابخوانلیک قنچه لیک رواجلنگن

عایله لرده کتابخوانلیک  قنچه لیک رواجلنگن

کتاب حقیده هرقنچه گپیریش ، اونینگ صفتلری نی ساعت لب مقته­ش ممکن. سببی، اېنگ یقین دۉست، اېنگ ضرور همراه بۉلگن کتاب، انسانیت کشف اېتگن اختراع لر نینگ اېنگ بویوگی و اېنگ قدرلی سی، زمانلر اۉتسه ده، اۉز اۉرنینی هېچ نیمه گه بۉشه تیب بېرمه گن معجزه دیر. دانالر کتاب، کتابخوانلیک حقیده فکر بیلدیرر اېکن، ادبیاتلر بیلن آشنا قلبگه هېچ قچان یامانلیک نی قورمسلیگی نی تاکیدلشه دی.

اینیقسه، باله لیکدن باشله­ب کتاب گه مهر قۉیگن انسان لرنینگ جمعیت ده اۉز اۉرنی، آدملر آره سیده آبرو اعتباری علاهیده  بۉله دی.

دایما کتاب و کتابخوانلیک حقیده سۉز کېتر اېکن، کتاب اۉقیش نی هم اۉرگه تیش، باله لرنی بدیعی ادبیات بیلن آشنا قیلیشده قندی دیر اصول لردن فایده­لنیش کېرک می یاکی یۉق، دېگن سواللر کون ترتیبی گه چیقه­وېره دی. کۉپچیلیک، کتاب اۉقیشنی اۉرگتمسه هم بۉله دی، او کیشی نینگ اۉزیگه باغلیق. اگر کیم نینگ دیر کتاب گه مهری بلند اېکن بو اۉز- اۉزیدن شکللنگن عادت، دېیدی. بوگون باله سینینگ کتاب اۉقیمیسلیگیدن، تلویزیون، تیلفون دن بۉشه مسلیگی دن نالی یاتگن آته- آنه لرنینگ اۉزلری کتاب اۉقیرمیکن، باله لرگه هر کونی بۉلمسه ده آیده، ییلده بیر مرته کتاب  ساوغه قیلر میکن؟

خلق ده « قوش اویه سیده کۉرگنینی قیله دی» دېگن گپ بار. دېمک، آته- آنه کتابخوان بۉلسه، باله هم اولردن اۉرنک آله دی.

هربیر آته- آنه فرزندی نینگ کېله جگی گه مسؤل اېکن، اونی مادی جهتدن تۉله تامین لش بیلن بیرگه، معنوی عالمینی  باییته دېگن، عقل نی تېزلشتیره دیگن، دنیا قره شینی کېنگه­یتیره دیگن جهت لرگه هم اعتبار قره تیشلری لازم. اگر اویده آته- آنه نینگ اۉزی کتابخوان، کتاب اۉقیشنی سېووچی ، اویگه کتاب کۉته­ریب کېلوچی بۉلسه، بو عادت باله  ده هم استه- سېکین شکل لنه باره دی،

باله لرنی بدیعی ادبیات گه قیزیقتیریش، اولرده کتابخوانلیک کۉنیکمه لرینی شکل لنتیریش اوچون عملی ایشلرنی آلیب باریش کېره­ک. کتابخانه ده کتابخوانلیک نی ترغیب قیلیش، اونینگ انسان حیاتیده­گی اۉرنینی کۉرسه­تیش گه عاید صحبتلر،« اېنگ کتابخوان اۉقوچی»، «اېنگ کۉپ شعر بیله دیگن اۉقوچی»، «کتاب سېورلربیره­می»، «کتاب بیزنینگ دۉستیمیز» کبی تدبیرلرنی منتظم اۉتکه­زیب توریش کېره ک.

کتاب اۉقیش یخشی، لیکن اېنگ مهم نرسه قندی کتاب نی اۉقیش دیر. اۉقیش لر هرخیل بۉله دی. بیراو بیرنرسه نی اۉرگه نیش اوچون اۉقیدی، بیراو هاردیق چیقه­ریش اوچون، بیراو اۉقی یاتگن کتابینی علمی تحلیل قیلیش اوچون، یعنی« بورچ یوزه سیدن». بیراو باشقه مصروفیت بۉلمه گنیدن، وقت اۉتکزیش اوچون ، بیراو نیمه دیر بیلیب آلیش اوچون، بیراو اثرده گی واقعه، قهرمان نینگ تقدیریگه قیزیقیب اۉقیدی. همه گپ قندی کتاب نی ، نیمه اوچون اۉقیش ده دیر.

هه آدمزاد نینگ یخشی یشه­شی اوچون ضرور بۉله دیگن، اونینگ آنگ و تفکرینی اۉستیره دیگن کتابلرنی اۉقیش لازم لیگی حقیده گپیرسک. کتابخوانلیک نی باله لیگده ناق شکل لنتیریش اوچون نیمه لرگه اهمیت بېریش کېره­ک؟

ایریم آته-آنه لر فرزندی نینگ مادی احوالینی یخشی­لش

بیلن بیرگه معنوی دنیاسینی هم باییتیب باریش کېره­کلیگی نی کۉپ هم انگلب یېتمه­یدیلر. کتاب نی سېویش، اونی ارداقلش کېره­کلیگی حقیده­گی توشینچه لرنی باله لرتوشینیب آلگن لریدن سۉنگ اولر اۉزی کتابخانه گه سېرقتناو بۉلیب قاله دی. باله نی کتاب خوانلیککه اۉرگه تیش اوچون هربیر تعطیل آلدیدن اولرگه اۉقیشلری اوچون کتاب تیارلشیمیز درکار. حرمتلی اۉقیتوچی لرهم یازگی و قیش تعطیلی ده اوقوچی لرگه مهم و فایده لی کتاب لر رویخطینی بېریب اۉقوچیلرگه بو کتابلرنی اۉقیش گه توصیه قیلیش لری لازم. اۉقوچی لر کتاب اۉقیش معجزه سینی توشینیب قالگچ، کېینچه لیک بو مصروفیت عادت گه، سۉنگ احتیاج گه ایلنه دی.

اۉقوچی لر بیلن اۉتکزیله دیگن تدبیرلر دوامیده اولر کتاب بیلیم منبعی اېکن لیگینی کتاب سېورلیک نینگ حکمتینی اۉرگنه دیلر.  اوشبو تدبیرلر ده اۉقوچی لر حکمت لی سۉزلرنی یادله یدیلر، شونینگ دېک کتاب ده کیریتیلگن شعرلر قیمت لی سۉزلر، مصلحت لرهمده یخشی نی یامان دن فرق لش حس لری اویغانه دی.

باشقه بیرتاماندن هرقیسی ملت نینگ اۉزیگه خاص معنویتی نی شکللنتیریش و یوکسلتیریشده، هېچ شبهه سیز عایله نینگ اۉرنی و تاثیری بی قیاص دیر. چونکی انسان نینگ اېنگ صاف و پاکیزه تویغولری، ایلک حیاتی توشینچه و تصورلری بیرینچی گَلده عایله بغریده شکللنه دی. باله نینگ حرکتینی، طبعیتی  و دنیاقره­شینی بېلگی له­یدیگن معنوی میزان و قره­شلر- یخشی لیک و اېزگولیک، عالیجنابلیک و مهر- عاقبت، عار-ناموس و اندیشه کبی توشینچه لرنینگ پایدیواری عایله شرایطیده قرار تاپیشی طبعی دیر.­

دېمک، کتابخوانلیک نی شکل لنتیریش، باله لر معنویتی نی یوکسلتیریشگه قره­تیلگن هر قندی اېزگو ایش عایله دن باشله­نماغی ضرور. عایله ده کتاب سېورلیک نی یخشی عنعنه گه ایلنتیریش اوچون منه بو موضوع لرگه دقت قیلیش ضرور.

عایله ده باله لرنینگ کتاب گه بۉلگن قیزیقیشینی شکل لنتیریش، اونی رواجلنتیریش اوچون آته-آنه باله لرنی کتاب دکانیگه آلیب باریشی و باله اۉیینچاق یاکی کییم تنله­گندېک، اۉزی کتاب تنله شی کېره­ک. تۉغری، بیزده باله جانلر یارقین رنگلی رسملری بار، آته-آنه گه یاقمه­­یدیگن کتابلرنی تنله­شی ممکن. هرسفر کتاب تنله­ی بیلیش گه عادتلنگن باله کېینچه لیک قندی کتاب نی آلیب اۉقیش کېره­کلیگی یو، قیسی بیر کتاب نی آلمسه هم بۉله ویریشینی اۉزی توشینیب یېته دی . اگر هربیر آته-آنه بیر یاکی ایککی ییل دوامیده وقتی- وقتی بیلن یوقاریده گی وظیفه نی عادتگه ایلنتیریب آلسه، باله ده کتاب گه مهر اویغانه دی.

خلاصه قیلیب ایتگنده، هر بیر یخشی عادت و عنعنه نی شکللنتیریش و مستحکم لشده آته- آنه نینگ  سهمی  اېنگ یخشی تربیه اصولی دیر.

ینگی ییل ونوروز بیرمی میمنه شهریده کوتیب آلیندی

ینگی ییل و نوروز بیره می میمنه شهریده کوتیب آلیندی

1392نچی ییل و بهارفصلی میمنه شهری نینگ مدنی واجتماعی شخصیت لری، شاعر و یازوچی لری آرقه لی کوتیب آلیندی.

بو احتفال فاریاب اخبارات ومدنیت ریاستی و مدنی جماعه لر اعضالری تامانیدن میمنه شهری نینگ شهردارلیک سالونیده یولگه قوییلگن ایدی.

 تانیقلی یازوچی محقق و شاعر استاد محمد کاظم امینی نوروز بیره می و تورکی خلق لر اره سیده نوروز دن کوتیب آلیش و بوکونلرده خلقی میزنینگ بولگن رسم و عنعنه لری توغرسیده صحبت قیلدی.

1392نچی ییل و نوروز بیره می مناسبتی بیلن پنجشنبه کونی میمنه شهردارلیک سالونیده یولگه قوییلگن ییغین ده بیرقطار شاعر و یازوچی لر، مدنی جماعه لر اعضالری، فاریاب ولایتی دولت اداره لری نینگ رسمی لری، عیاللر و یاشلر قتنه شگن ایدیلر.

فاریاب  ولایتی نینگ حاکمی داکتر محمد الله بتاش نوروز خلقی میزنینگ مینگ ییل لیک فرهنگی و  فخرلی تاریخی میزنینگ بیر بولیمی بولگنینی اچیقله دی.

بتاش جنابلری نوروز بیره می هیچ بیر دین و مذهب گه تعلقلی بولمه گنینی ایتیب او  برچه یورتداشلریمیزدن بای و کوچلی مدنیتی میزنی یاش اولادگه ییتکزیش اوچون حرکت قیلیش لرینی سوره دی.

انه شوحالده بیرقطار شاعرو یازوچی لر نوروز توغریسیده صحبت قیلدیلر. تانیقلی شاعر یازووچی و تاریخ نویس استاد محمد کاظم امینی نوروز بیره می نینگ تاریخی، بو کونده بولگن رسم و رواج لریمیز توغریسیده  معلومات بیریب ، نوروز بیره می تاریخ بوییچه  تورکی زبان خلقلر اره سیده کینگ بیرصورتده کوتیب آلینگنینی نی اورغوله دی.

بو ادبی احتفالده بیرقطار شاعرو ویازوچی لر نوروز بیره می  مناسبتی بیلن یازگن شعرلرنی اوقیب همده بیرقطار یاش شاعرلرگه ساوغه لرهم ترقه تیلگن دیر.

ایتیش کیره ک که 1392نچی ییل و نوروز بیره می نینگ بیرینچی کونیده میمنه رادیوسی نینگ تشبسی بیلن یولگه تشله نگن نوروزی احتفال یولگه تشله نگن ایدی. اوشبو احتفالده بیرقطار شاعرو یازوچی لر، یاشلر استاد لر مدنی و اجتماعی شخصیت لر قتنه شگن ایدیلر. اوشبو قیزیق احتفال نی میمنه رادیوسی نینگ مینگ لب ایشیتوچی سی جانلی صورتده تینگله گن ایدیلر. بو احتفالده هم بیرقطار یاش و کیکسه شاعرلر نوروز مناسبتی بیلن یازگن شعرلرینی اوقیب همده یورتی میزنینگ تانیقلی محلی اشوله چی لری بهاری قوشیق تیارلب یورتداشلریمیزگه ساوغه قیلگن ایدیلر.

 

اسلام نوروز

اسّلام نــــــــــــــوروز

یینه تېنگله¬شیبتی کېچه و کوندوز
کۉکده نورلر تره¬تر یرقیره¬ب یولدوز
لبلرده تبسم، ایتیب شیرین سۉز
اسّلام ینگی کون، اسلام نوروز
منه اولکه میزگه اۉزی نینگ زرین سېپینی یاییب ، حسن و طراوتینی کۉز-کۉز قیلیب فصللر کېلینچه گی بهار آی کیریب کېلدی.
منه بو فصل نینگ هم اېشیک قاقیب کیریشیگه آز کون قالگن بۉلسه ده، عین کونلرده بهارنینگ ایلک شمالی یورتیمیز بۉیلب اېسیب اولگورگن. اېرته لب دن قویاش تاغلر آرتیدن مۉره¬لب کوته¬ریلیشی، ایسیق سېور قوشلرنینگ قارلر اېریشی بیلن پیدا بۉله باشله گنی بونگه دلیل دېب اۉیله یمیز.
....
هه بهار اۉیغه نیش، یشه ریش فصلی. بو فصل ده یوره کلر شادلیککه، ذوق و شوققه آشفته بۉلدی. بهار بیرملر، شادیانه لر فصلی
یورتیمیزگه بیز آرزیقیب کوتگن بارلیق ده گی اویغانیش و ینگی لنیش تمثالی بۉلگن نوروز عالم کیریب کېلدی. بو بې تکرار ایام نی هربیر خاندان، هربیر عایله ده بغریمیزنی کېنگ آچیب "خوش کېلیب سیز اولکه¬مگه نوروز عالم، قدمینگ قوتلوغ" بۉلسین دیب قرشی آلیش عادتی میزگه ایله نیب قالگن.
منه میمنه رادیوسی نینگ خادملری هم ینگی ییل نوروز بیره می یېتیب کیلیشی بیلن ادبی ییغین اوتکزماق نیتیده.
هربیریورتداشی میزهم ینگی ییل مناسبتی بیلن شعر، مقاله، حکایه تیارلب اوشبو برنامه گه قتنه شماقچی بۉلسه لر مرحمت
انه شوباعث یازگن مقاله، حکایه و شعرلرینگیزنی نوروز دن آلدین میمنه رادیوسیگه تاپشیرینگ
یورتیمیزدن تشقری یشه یاتگن شاعرو یازووچیلریمیزهم اۉز یازگن شعر، مقاله و حکایه لرینی قۉییده گی انترنیت منزلیگه یوبارسه لر، اسّلام نوروز دېب نامله نگن برنامه یۉلیدن نشربۉله دی
[e-mail]
91.5FM
میمنه رادیوسی خلقیمیزنینگ گۉیاسیسی

یورتداش

امیرالکلام میر علیشیرنوایی توغیلگنی نینگ 572-  وظهیرالدین محمد بابرنینگ 530- توغیلگن ییلیگی میمنه شهریده نشانلندی.

انه شومناسبت بیلن میمنه رادیوسی ده بۉلیب اۉتگن ادبی ییغینده مدنی واجتماعی شخصیت لر، شاعر ویازووچی لر ژۉرنالست لر،  یاش اولوغ لرویاشلر قتنه شگن ایدیلر. اوشبو برنامه  آقشام ساعت 7یریم ده باشله نیب کېچه 10 یریم گچه دوام تارتدی. بو برنامه نی جانلی صورتده میمنه اف رادیوسی نینگ اېشتوچی لری هم تینگله ش امکانیتی نی تاپدیلر.

ادبی ییغین  کمینه نوراحمد یورتداش  مقدمه سۉزی  و قرآن مجید نېچه آیت تلاوتی بیلن باشلندی.  اوندن سۉنگ امیرالکلام میر علیشیرنوایی وظهیرالدین محمد بابر حیاتی وایجادیاتی حقیده  یاشلر تامانیدن حاضرلنگن مقاله لر اۉقیلدی.  فاریاب ولایتی نینگ تانیقلی وجان کۉیر شاعری استاد حمیدالله بوتون حیدری نوایی حضرت لری گه بغیشله ب یازگن شعرینی اۉقیب و اوشبو مبارک کون نی برچه وطنداشلریمیزگه تبریک له دی. اوندن کېین نوایی حضرت لری نینگ خمسه اثریدن بیر مناجات آیدین خصوصی لیسه سی نینگ اوقوچی سی محبوب الله تۉران آرقه لی اۉقیلیب ییغین چیرایی گه حصه قۉشدی. برنامه دوامیده نوایی وبابرحضرت لری نینگ شعرلریدن تیارلنگن گۉزه ل ویاقیملی قۉشیق لر نشرگه تاپشیریلدی.  انه شوکبی  آیدین خصوصی لیسه سی نینگ اۉقوچی سی ظهیراحمد اۉکتای،  خراسان عالی لیسه امیرعلیشیرنوایی لیسه سی  و ده نو مکتبی نینگ اۉقوچی لری نوایی وبابر اثرلریدن تیارلگن شعرلرنی دکلمه قیلدیلر. عین حالده امیر علیشیرنوایی نینگ لسان الطیر اثریدن داستان لر، محبوب القلوب و غرایب الصغردن تنلنگن شعرلر وبابر حضرت لری نینگ اثرلریدن نیچه پرچه شعر نمونه اۉله راق اوقیلیب اشتراک چی لر نینگ آلقیشلریگه سزاوار بۉلدی. عین حالده  حرمتلی شاعر و یازوچی تیلشناس وادبیات شناسی میز ذکرالله ایشانچ و ژورنالست یازوچی ومحقق محمد کاظم امینی جنابلری نینگ نوایی باباگه بغیشله ب یازگن شعرلری نثاراحمد تویغو و حسام الدین تویغون آرقه لی دلربا آهنگ و کوی بیلن اۉقیلدی. برنامه دوامیده اشتراکچی لرنینگ بو ایککی ذات حیاتی و ایجادیاتی توغریسیده  گی سۉراقلریگه تانیقلی یازوچی و محقق سیدتاج الدین تاشقین بهایی جنابلری جواب قه یتردیلر.

برنامه اداغیده استاد  تاج الدین تشقین بهایی   عادل شاه ظهیرالدین محمد بابر و امیرعلیشیرنوایی نینگ قیلگن فعالیت لری حرکت لری و کوره ش لری حقیده معلومات بېریب یاشلردن بو اولوغ ذات لرنینگ اثرلرینی قونت بیلن اۉقیب اولردن درس آلیش لرینی سۉره دی. تاشقین  جنابلری  نوایی حضرتلری بیلن حاضرگی زمان نی قیصای شکلده تېکشیریب اوشه زمان بیلن حاضرگی زمان ده بولگن اۉزگریش لر اوستیده تۉخته لیب حاضر  نوایی قوله نگن ادبی اصطلاح لر،  اتمه لر، سۉزلر  دن حاضر فایده لنیلمه ی بلکیم یاشلر اۉزلرینی زمانه گه تېنگ قیلیب ینگی ایجاد ساری اینتیلیش لرینی سۉره دی.   تاشقین جنابلری یاشلردن حاضرگی زمان دن فایده لنیب تیل وتاریخیمیز نی اۉرگه نیش و باشقه لر گه اۉرگه تیش اوچون هارمسدن کۉره شیش لرینی سۉره دی.  او  بوکبی ادبی ییغین لر شعرکیچه لری یۉلگه تشله نیشی  اهمیتی تۉغریسیده به تفصیل معلومات بېریب میمنه رادیوسی نینگ اوشبو تشبثی دن منتدارلیگی نی بیلدیردی.  اوشبو اونیتیلمس کېچه  و بو ادبی برنامه کېچه ساعت 10:30 یقین لریده اۉز پایانی گه ییتدی.

اۉزبیک ممتاز ادبیاتی نینگ15- عصرگچه بۉلگن تاریخی ترقیاتیگه یکون یسه ب، اونی یینه ده یوقاری پاغانه لگه کۉتارگن اولوغ استعداد اېگه سی ، متفکر علیشیرنوایی اۉز ایجادی فعالیتی بیلن جهان ادبیاتی نینگ ییریک نماینده لری صفیدن فخرلی اۉرین ایگه له یدی.

علیشیر نوایی دستلب ادبیاتگه شاعر صفتیده کیریب کېلگن و ادبیات ده شعریت قصرینی قوردی، غزل ملکی نینگ سلطانیگه ایله ندی، کېینچه لیک قطار داستانلر یره تدی، ادبیات شناس، تیلشناس، دولت و جماعت اربابی صفتیده دنیاگه تنیلدی.

علیشیرنوایی اۉز خلقینی سوادلی، بیلیملی، مدنیت لی کۉریش روحی بیلن قلم تېبره تدی. او محنت کش، پاک، حلا، اۉز عقل- فراصتی، یخشی آدملری قلبیده گی ذکاوت و سخاوت، صمیمیت، سېوگی- صداقت، فداییلیک ، انسان بختی، خلق لرنی، مملکت لرنی دۉستلیککه، همکارلیککه، اېزگولیککه چقیریش، انسان پرورلیک، وطن پرورلیک تویغولرینی اولوغله دی.

علیشیرنوایی نینگ یره تگن اثرلریده ملت تقدیری، بیرلیگی اېل- یورت قیغوسی، یورتنی آبادنلشتیریش، علم ، صنعت و ادبیات نی رواجلنتیریش نی، وطنگه محبت، محنت گه صداقت، اخلاقی یوکسک لیککه اینتیلیش، گوز لیک و محبت، مهر و مروت، شخص اېرکین لیگی، اجتماعی عدالت اوچون کوره ش غایه لری بیلن یوغریلگن لیگی دیر.

انسان نی عالم گول تاجی دېب اولوغله گن حضرت نوایی نینگ بوتون حیاتی، بوتون ایجادی ضمیریده اېزگولیک، عدالت، نفاصت کبی یوکسک تویغولر دنیانی آباد و منور قیله دی، بشریت نی معنوی هلاکت دن قوتقردی، دېگن قطعی ایشانچ مجسم دېب بی چیز ایتمه گنلر.

حقیقتا هم علیشیرنوایی اۉزبیک ممتاز ادبیاتی نینگ اساسچی سیز. او 15- عصر اۉزبیک ممتاز ادبیاتی و مدنیتی رواجیگه مناسب حصه قۉشگن اولوغ سیمادیر.

 ظهیرالدین محمد بابر کۉپ قیرّه لی اېجاد و فعالیت اېگه سی بۉلگنی کۉپچیلیکـّه عیان. بابرشعرلر یازیش بیلن بیرگه تاریخ، فقه، ترجمه وادبیّاتشناسلیک ساحه لریده هم زۉر اثرلر یازیب قالدیره دی. حقیقتدن، بابر کتته کوچ وحرکت صاحبی بۉلگن اېجادکاردیر. دولتنی باشقه ریش إیشلری، حربی یوریشلر، مینگ بیر جسمانی فعالیت بیلن بیرگه وقت تاپیب، اېجاد قیلگنی مقتشگه سزاواردیر. بابردېک اولوغ انساننی هدیه قیلگن اۉزبېک خلقیگه رحمتلر ایتیش کېره ک.

حوت آیی(فبروری)  علیشیرنوایی تولدیگه 572 ییل تۉلدی. اۉزبیک خلقی، نوایی شناسلر و ادبیات اهلی بو سنه نی نشانله یدیلر، چونکی اونینگ یره تگن دوردانه لری عموم بشری لیگی و همه دورلر اوچون حاضرجوابلیگی بیلن برچه نی مفتون اېتیب کېلگن، اونینگ اثرلری جهان تیلللریگه و قرداش خلقلر تیللریگه ترجمه قیلینگن.

بو سنه مناسبتی بیلن شاعر حیاتی و ایجادی گه بغیشله نگن ادبی – بدیعی تدبیرلر، نوایی شناسلیک کونلری، دوره  صحبتلر، ادبی کېچه لر، نوایی شناسلر، ادبیات شناسلر، یازووچی لر و شاعرلر بیلن اوچره شولر تشکیل اېتیش کۉزده توتیلگن .

نوراحمد یورتداش

"توکنمس قیغولر" و " از مدینه تا میمنه" شیدالریگه حواله اېتیلدی

"توکنمس قیغولر" و " از مدینه تا میمنه" شیدالریگه حواله اېتیلدی

یورتی میزنینگ تانیقلی شاعر ویازووچی لریمیز الحاج محمد کاظم امینی و حمیدالله بوتون حیدری لرنینگ ایکی شعر توپلمی  فاریاب ولایت مقامی نینگ سالونیده یولگه قۉییلگن ادبی ییغین ده تانیشتیریلدی.

انه شومناسبت بیلن فاریاب ولایت مقامی نینگ سالونیده یۉلگه تشله نگن ادبی و شاعرانه احتفالده فاریاب ولایتی نینگ حاکمی داکتر محمدالله بتاش، فرهنگی واجتماعی شخصیت لر، شاعر و یازووچی لر یاشلر و کیچکینتای باله لر قتنه شگن اېدیلر. بو ادبی ییغین قرآن مجید تلاوتی بیلن باشله ندی. اوندن سۉنگ فاریاب ولایتی نینگ حاکمی داکتر محمدالله بتاش سۉزگه چیقیب بو ولایت شاعر و یازووچی لری نینگ تینمس فعالیت لری وحرکت لریدن منتدارلیک بیلدیریب   ییغین ده قتنه شگنلردن شاعرو یازووچی لردن آرقه داشلیک اېتیش کېره کلیگی اوستیده تاکیدله دی.

اوندن سۉنگ فاریاب اخبارات و مدنیت ریاستی نینگ باشلیغی محمد شاکر ضربی، مدنی جماعت چیلیک ملی وخلق ارا علاقه لر بۉلیمی نینگ باشلیغی  فرخ لقا، انسان لر حقلری مستقل کمیسونی نینگ فاریاب  ولایت کینگاشی باشلیغی سیدحفیظ الله فطرت، اوغانستان تورکلری مدنی فدراسیونی نینگ عضوی انجنیر صبور حیدری، فاریاب خاتین قیزلر ریاستی نینگ باشلیغی ، استاد حمیدالله بوتون حیدری، سۉز منبریگه کېلیب تیل ومدینیتی میز نی رواجلنتیریش،  شاعر و یازووچی لردن حمایت قیلیش، یاشلرنی شعریت عالمیده ترغیب اېتیش اوستیده صحبت قیلیب  عین حالده امینی و بوتون جنابلریگه باسیب چیقاریلگن کتابلرینی تبریک لب اولرنینگ ایش لریگه آمد تیله دیلر.

اوندن سۉنگ بیرقطار  کیچکینتای باله جانلر و اۉسمیر و یاشلر حرمتلی شاعرلریمیز امینی و بوتون حیدری جنابلری نینگ ینگی دن باسیب چیقاریلگن کتابلریدن نیچه پرچه نی اۉقیب مدنی احتفال چیرایی گه حصه قۉشدیلر.

احتفال اداغیده حاضرکیشی لر شاعرلریمیز نی ایریم ساوغه وتحفه لر بیلن آقیشله دیلر و اولر بیلن ایسده لیک صورت لر هم آلدیلر.

حرمتلی حمیدالله بوتون حیدری اثری نینگ آتی توکنمس قیغو بۉلیب شاعر نینگ ییللردوامیده یازگن شعرلری( یورت سېورلیک، درد والم، آنه لر حرمتی، کمبغل لیک، حکومتدارلیک، اداری فساد) توکنمس قیغولر نامیده  باسیب چیقاریلگن  اثرده کیریتیلگن دیر.

یورتی میزنینگ تانیقلی شاعر، یازووچی، و ژورنالیستی استاد محمد کاظم امینی جنابلری کتابی نینگ آتی از مدینه تا میمنه بۉلیب شاعرلرنینگ غربت عالمیده یازگن شعرلری کیریتیلگن دیر.

بو ایکی اثر بیر مینگ جلد ده فاریاب ولایت مقامی نینگ مالی همکارلیگی و مدنی جماعت چیلیک ترماغ لری نینگ سعی و حرکت بیلن باسیب چیقاریلیب  اۉقوچی لریگه حواله اېتیلدی. فاریاب ولایتی نینگ حاکمی داکتر محمدالله بتاش شاعر و یازوچی لری نینگ اثرلرینی چاپ ایتیش ده ولایت مقامی نینگ یاردملری بوندن سونگ هم دوام تاپیشی نی معلوم قیلگن دیر.

نوراحمد یورتداش

فاریاب کیله جگی دن بولگن خواطرلر کوچه یماقده

فاریاب ولایت کینگاشی و مدنی جماعه لر نماینده لری نینگ قوشمه ییغینی چهارشنبه کونی میمنه شهریده بولیب اوتدی. بو قوشمه ییغین ده فاریاب ولایتی نینگ امنیتی معمالری اوستیده بحث لر بولیب وبو ولایت ده بارقیین چیلیک لر حلی اوچون بیرقطعنامه چیقاریلگن. قطعنامه ده  شهرده موترسایکل هه یدش  چیکله نیشی ، بنگی وارماده لر و الکول ایچیملیک لر ایشلب چیقاریلیشی و ساتیلیشی نی آلدینی آلیش، حجت سیز نقلیه واسطه  لر یده حرکت رخصتی بیریلمه سی و  جرم گه عیب لنگن کیشی لر عدلی وقضایی نهادلرگه تانیشتیرلیشی اوستیده تاکیدلنگن دیر.

........................

فاریاب ولایت کینگاشی و مدنی جماعه لر نماینده لراشتراکیده بولیب اوتگن ییغین ده فاریاب ولایتی نینگ خوفسیزلیک معمالر، بنگی وارماده لرگه قرشی کوره ش، قانونی سندی بولمه گن نقلیه واسطه لری،  اداری فساد، مکتب لر و عالی اوقویورتلرده تعلیم وتربیه وضعیتی، قانون عملگه آشیریلیشی وباشقه موضوع لر اوستیده بحث لر بولیب اوتگن دیر.

ییغین ده قتنه شگنلر فکرو ملاحظه لریدن سونگ فاریاب ولایتی ده گی قیین چیلیک لرحلی اوچون 12 ماده لیک بیرقطعنامه چیقاریب حکومت رسمی لریدن قطعنامه ده ایضاح لنگن موردلر عملگه آشیریلیشی نی سوره گن لر.

ییغین ده قتنه شگن لرگه کوره ، فاریاب ده یوزبیره یاتگن اکثرواقعه لر  موترسایکل بیلن قاچیش  آرقه لی عملگه آشیریلیب،  انه شو باعث میمنه شهری کمربندی ایچیده موترسایکل هه یدش  منع ایتلیشی کیره ک.  عین حالده قانونی سندی بولمه گن نقلیه واسطه لری گه حرکت رخصتی بیریلمه ی، همده قرا شیشه لی موترلر توپله نیب وبو موترلربیلن حرکت قیلیش رخصتی بیریلمه سی درکار.

 ییگیت  لرنینگ  باش و یوزلرینی یاپیب و اوره ب شهرگه کیلیشی   آلدی آلینیشی کیره ک.   اوشبو قطعنامه باشقه بیرماده سیگه کوره اخلاقی فساد  آلدینی آلیش اوچون اخلاقی فساد گه یوزکیلترگن کیشی لر عدلی وقضایی نهادگه لرتانیشتریلیب و جنایی مجرم لردن هیچ بیرزمان حمایت ایتیلمه سی کیرک.  مکتب واوقو درگاه لریده مبایل آلیب کیلیشی آلدی آلینیب  و اخلاقی فساد آلدینی آلیش اوچون اوقوچی لرگه تربیتی برنامه لر قول آستیده آلینشی درکار.

ییغن ده قتنه شگن لر ولایت دین عالملری و اینقسه حج واوقاف ریاستی دن جماعه میزده گی بار قیین چیلیک لر حلی اوچون کیرکلی تدبیرآلیب مسجدلر منبریده اهالی گه فکر بیریش لری سوره لگن دیر.

حال بوکی سونگی پیتلرده میمنه ده  نیچه ترور یوزبیریب واقعه عامللری موترسایکل آرقه لی قاچیب کیتیش گه موفق بولگن لر. کوزه توچی لر فاریاب ولایتی نینگ امنیتی دن خواطربیلدیریب حکومت امنیت توغریسیده جدی صورتده کوزه قرتمه گن ده وضعیت موندن هم یامان بولیشی نی ایته دیلر.

ای ابراهیم! سېن توشینگده آلگن بویروقنی بجردینگ

ای ابراهیم! سېن توشینگده آلگن بویروقنی بجردینگ

قربان هییتی اسلام دینیده گی اېنگ کتته بیرم لردن بۉلیب، هجری ییل حسابیده گی ذی الحجه آیی نینگ 10- کونی نشانلنه دی. اونینگ ناملری هم هرخیل. عربلرده او یوم الضحی (قربانلیک کونی، اضحی- قربانلیک قیلینه دېگن حیوان) عیدالاضحی ( قربانلیک قیلیش بیرمی) عیدالاکبر( کتته بیرم) افغانستان ایران، اۉرته آسیا و شرقی تورکستان ده عیدقربان یاکی قربان هییت دېیله دی.

رسمی حج مراسمی ذی الحجه آیی نینگ بیرینچی اۉن کونلیگیده اۉتسه ده ، بیراق کعبه نی باشقه پیتلرده هم زیارت قیلیش ممکن، مسلمانلر اوچون ثواب دیر.

ابراهیم پیغمبر 66 یاشگه کیرگنلریده الله او کیشی گه اسماعیل نامیده  چیرایلی بیر اۉغیل بېردی. آته و باله ایکاولری الله گه قتیق ایمان کېلتیرگن اېدی. الله ابراهیم و اسماعیل علیهم السلام  لرنی امتحان قیلماقچی بۉلدی. چونکی اولرنینگ ایمان لری قی درجه ده کوچلی اېکنینی باشقه لر کۉریشی کېرک اېدی.

ابراهیم علیه السلام توشلریده اۉغیل لری اسماعیل نی سۉیه یاتگن اېمیشلر. پیغمبرلرنینگ توشلری دایما راست بۉله دی.  ابراهیم علیه السلام اۉغیللری اسماعیل نی قربان لیک قیلیش اوچون قربانگاه گه آلیب باریب سۉیماقچی بۉلدی.

دنیاده گی همه نرسه الله نیکی. همه نرسه الله گه بۉی سونه دی. پیچاق هم آلاو کبی الله نینگ بویروغی نی بجردی. اسماعیل نینگ بۉینینی آزگینه هم کېسمه دی. ایلگری آلاو هم الله نینگ ایتگنینی قیلیب، ابراهیم نی کویدیرمه گن اېدی. اۉشنده هم الله آلاوگه« ابراهیم نی کویدیرمه گین!» دېب بویروغ بېریب قۉیگن اېدی.

بو گل الله اسماعیل نی سۉییشگه بویوریب، ابراهیم نی سینه ب کۉرماقچی اېدی، خلاص. ابراهیم علیه اسلام هیچ خفه بۉلمسدن الله نینگ ایتگنینی قیله وېردیلر. شونینگ اوچون الله نینگ امتحانیدن یخشی اۉتدیلر. او کیشی هم اۉغیللری هم الله نی همه دن کۉره کۉپراق یخشی کۉریشلری اثبات بۉلدی. بو همه مسلمانلرگه عبرت بۉلیب قالدی.

مسلمان لرهم همه دن کۉره کۉپراق الله نی یخشی کۉریشلری کېرک. حتی اۉزلری نینگ جانلریدن هم الله نی یخشی کۉریشلری لازم. انه شونده اولرنی الله خودی ابراهیم و اسماعیل نی یخشی کۉرگندېک یخشی کۉره دی. انه شونده الله مسلمانلرگه هم خودی ابراهیم و اسماعیل گه یاردم بېرگن دېک یاردم بېره دی.

ابراهیم علیه السلام نینگ قۉللریده گی پیچاق الله نینگ بویروغی بیلن اۉتمس بۉلیب قالگن اېدی. ابراهیم نیمه قیلیشلرینی بیلمه ی حیران بۉلیب تورگن وقتلریده الله آسماندن ندا قیلدی:« ای ابراهیم! سېن توشینگده آلگن بویروقنی بجردینگ».

ابراهیم علیه السلام باشلرینی کۉته ریب قره سه لر، حضرت جبرییل « الله اکبر، الله اکبر» دېب بیر قۉچقارنی هه یدب کېلدیلر. الله ابراهیم پیغمبرگه اسماعیل نی آزاد قیلیشنی بویوردی. ابراهیم علیه السلام اۉغیللرینی قربانلیک قیله آلمه گن بۉلسه لر هم الله اسماعیل نی قربانلیک قیلیندی دېب حساب قیلدی. اونینگ اۉرنیگه جبرییل علیه السلام آلیب کېلگن قۉچقارنی سۉییب قربانلیک قیلیش نی تعین له دی. انه شوندن بېری مسلمانلر قربان هییتی کېلگنده الله نینگ یۉلیگه قربانلیک قیله دېگن بۉلگنلر.

الله تعالی هرسفر یخشی بنده سینی امتحان قیلسه، شوندن کېین اونگه البته خرسندلیک هم بېره دی. الله تعالی ابراهیم علیه السلام و اۉغیللرینی امتحان قیلیب بۉلگچ ، اولردن راضی بۉلدی. انه شو اوچون اسماعیل علیه السلام  گه ذبیح الله ( الله نینگ قربانی) لقبی بېریلگن دیر. الله همه نی هم اۉزیگه قربان قیلیش گه لایق کۉره وېرمه یدی. فقط اۉزی یخشی کۉره دېگن  آدم نی شوندی قیلیب حرمت له یدی.

شوندن کېین الله ابراهیم پیغمبرو اۉغیللریگه الله اوچون بیر اوی قوریشنی بویوردی. اولر خرسندبۉلیب ایشگه کیریشدیلر. آته- باله ایکاولری کعبه مسجدینی قوریشدی. اۉشندن بویان هرییلی مینگلب، میلیونلب مسلمانلر الله نینگ اویینی زیارت قیلیش اوچون کعبه گه حج گه باره دی.

بیزهم هرییلی قربان هییتی کېلگنده بو کوننی بیرم قیله میز. دنیاده گی برچه مسلمانلر بو کوننی اېنگ کتته بیرم دېب بیله دیلر. بو بیرم یقین لشگنده میلیون لب مسلمانلر مکه شهریگه باریب حج قیله دیلر. ابراهیم و اسماعیل علیهم السلام لر یشه گه جایلرنی کۉره دیلر. اولر یورگن یۉللردن یوره دیلر. الله نینگ اویی- کعبة الله ده عبادت قیله دیلر. بو بیرم بیزگه ابراهیم و اسماعیل بابالریمیزنینگ قیلگن ایشلرینی اېسیمیزگه سالیب توره دی. بیز اولرنینگ الله یۉلیده قیلگن محنت لری و حرکت لریدن اۉرنک آله میز. بیزهم اولرکبی الله نینگ دینیگه دعوت قیلیش نی خواهله یمیز. اولردېک چین ایمانلی  مسلمان بۉلیشگه اینتیله میز.

قربان هییتی کونی ابراهیم و اسماعیل علیهم السلام لر الله نینگ امتحانیدن اۉتگن کونلری. الله همه مسلمانلرنی بیر-بیر امتحان قیلیب کۉره دی. بیزهم الله نینگ امتحان لریدن یخشی اۉتیشگه حرکت قیله میز. اگر الله یۉلیده هارمسدن سیناولردن یخشی اۉتسک، ابراهیم واسماعیل علیهم السلام لرگه اۉخشه ب الله نینگ مکافاتلریگه اېریشه میز، انشالله

قربان هییتی هم خودی ، روزه هییتیده گی اودوملربیلن قطارده، اوندن فرقلی تامانی هم بار. جمله دن مسلمانلر نزدیده هییت نمازی اۉقیب بۉلینگینچه، عادتده هیچ نرسه تناول قیلمه ی، نمازدن سۉنگ قربانلیک اوچون سۉییلگن حیوان گۉشتی بیلن آوقت له نیش ثواب حسابلنه دی.     Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

بو بیرم نینگ توب ماهیتی حج مراسمی بیلن باغلیق. تاکیدلش کېرک که  ، مادی امکانیتی بار، ساغلیغی یۉل اذیت لریگه چیده ب، بلاغت یاشیده گی هر بیر مسلمان عمریده بیر مرته حج گه یعنی مکه زیارتی بارماغی و او یېرده اۉزیگه خاص بیر قنچه عبادت مراسملرینی بجرماغی لازم.

مکه گه باروچی لر نینگ سانی ییلدن- ییلگه آرتیب بارگن و بونگه اوزاق مدتلی سفر و یۉل عذابلری هم تۉسقین لیک قیله آلمه گن. زیارت چیلرنینگ بعضی لری سفر دوامیده حتی عالمدن کۉز یومگن لر. مسلمان لرنی بوییرگه کوچلی اعتقاد یېتکه له یدی.حج قیلیش یۉلیده وفات اېتگن لر شهید، الله نزدیده ایمانلری پاک حسابلنه دی.

حج قیلش نینگ قاعده طرزیگه ایله نگن اۉزیگه خاص رسم- روسوملری بار و اولر اساساٌ، محمد (ص)  آخرگی وداع لشو حجیده بجرگن ایشلردن عبارت: کعبه نی 7مرته ایله نیش، صفا و مروه تېپه لیک لری آره سیده 7مرته یوریش، منا وادیسیده عرفاتدن قه یتیب کېلیش قربانلیک قیلیش. منه شو عمللرنی بجاکېلتیریش حج قیلیش مراسیمی نینگ اساسینی تشکیل قیله دی.

مسلمانلر حج پیتیده گی عبادتلریده گویاکی ابراهیم علیه السلام نینگ اۉز زمانیده الله گه بیلدیرگن صداقتینی دوام اېتتیرگن بۉله دیلر.
اساسی زیارتگاه کعبه بۉلسه ده، بیراق مسلمانلر اونینگ اطرافیگه ایله نتیریب قوریلگن مسجد( مسجدالحرام) نی هم و مکه شهرینی هم مقدس دېب بیله دیلر. شو سبب دن مسلمان لر کعبه خانه سینی کعبة الله – الله نینگ کعبه سی یاکی بیت الله – الله نینگ اویی دېیدیلر. مسجد- الله نینگ اویی، - دېگن عباره هم شوندن کېلیب چیققن. چونکه بیت الله اۉز نوبتیده مسجدالحرام نینگ اۉرته سیده جایلشگن. کعبه عرش اعلی ده گی کعبه نینگ یېرده گی تمثالی، الله اولوغ لیگی نینگ رمزی دیر.

ابراهیم علیه السلام کعبه بناسینی قوریب بیتیرگچ، جبرییل علیه السلام  اونگه کعبه زیارت قیلیش و خلق نی هم دعوت قیلیش حقیده الله نینگ پیامینی یېتکزدی. اوشبو بویروق اساسیده ابراهیم علیه السلام کعبه یقینیده گی بیر  تاش اوستیگه چیقیب خلایققه قره ب: ای آدملر ، درحقیقت الله تعالی  سیزلراوچون بیر اوی قوریب قۉیدی و اونی زیارت قیلیب توریشنی بویوردی، پس زیارتگه کېلینگلر، دېگن. شونده  جمیع خلایق کعبه زیارتیگه شاشیلیب : لبیک الهم لبیک...( لبیک ای الله ، لبیک ای تېنگسیز ذات، البته حقیقی مقتاو، نعمت و حکم فقط سېنگه خاص دیر، سېنگه تېنگ( ذات) یوق دېب جواب بېرگن لر.

یره تگن تېنگری میز همه مسلمانلرگه کعبة الله زیارتینی نصیب اېتسین.

حرمتلی یورتداشلر! مین هم یېتیب کېلگن قربان هییتی نی دنیا مسلمان لری و اینقسه افغانستان  مسلمان خلقی گه چین کۉنگل دن تبریک لب،  اولوغ تېنگری تعالی دن بو مبارک کونلر شرافتی بیلن عزیزیورتی میز افغانستان ده دایمی تینچلیک و آسایشته لیک یره تیشی نی سۉره ب قاله من. هییتینگیز قوتلوغ بۉلسین.

حرمت بیلن

یورتداش

                              

اوزبیکچه حمد

باري تعالی حمدی

 

زهی قدرت، قیلیب بیر امر ایله کَون و مکان پیدا،

بۉلوب برپای اندین اوشبو توقّوز گنبد خضرا.

 

سنگه یېتماق طریق هوش بیرله هیچ امکان یۉق،

که ذاتینگ سِرّیدین غافل دورور جاهل کبی دانا.

 

نې صانعسن که فیض نوبهار باغِ صنعونگده،

چیقاردینگ خار و خارا دین شرر بیرله گل حمرا.

 

نېچون ذکرینگگه ذاکر اېتمه یین، موجود اېتمیش سېن،

بېریب تصدیق کۉنگلومگه، تیلیمنی ایله دینگ گویا.

 

کمال شفقتینگ چون عفو اېتر یوزمینگ گنه لرنی،

که لطفینگ آلدیده حاجت اېمس افسوس و واویلا.

 

بېریب یوزگونه زینت کۉک رواقیغه کواکبدین،

تماشا قیلغه لی آدمغه بېردینگ دیدۀ بینا.

 

بۉلوب لطفونگ امیر و دستگیر عالم و آدم،

اېرور افتادۀ خاکِ رهینگ دنیا و مافیها.

امیر عمر خان امیر

حضرت یوسف علیه السّلام قصّه لری

  قصّه لرنینگ ا ینگ گۉزه لی ـ

حضرت یوسف علیه السّلام قصّه لری 

عظیم الشّان قرآن، اللّه تعالی تمانیدن پیغمبریمیز حضرت محمّد  صلی اللّه علیه و سلّم گه نازل اېتیلگن مقدس کتابدیر. قرآن کریم حضرت محمّد (ص) نینگ پیغمبر، یعنی خدای تعالی نینگ اېلچیسی صفتیده انسانلرنی تۉغری یۉ‌لگه باشلش اوچون مبعوث بۉ‌لگنلیکلرینی تصدیقلاوچی اېنگ مهم معجزه لری حسابلنه دی. اوشبو مقدّس کتابده اسلام دینی نینگ اعتقاد و عبادت اساسلری، تنگری تعالی نینگ بنده لری بۉ‌لگن بیز انسانلرنی دنیا و آخرت سعادتیگه یۉ‌للاوچی کۉرسَتمه و بویروغلری، شونینگدېک، اسلام دینیده اجتماعي و اقتصادي حیات شیوه و اصو للری بیان اېتیلگن. اللّه تعالی قرآن شریفده، اۉز اېلچیسی حضرت محمّد (ص) و اولرنینگ امّتی بۉ‌لگن بیز مسلمانلرنی آگاهلنتیریش اوچون آلدینگی اۉتگن پیغمبرلر قصّه لرینی کېلتیره دی. مذکور پیغمبرلر تنگری تعالی پیغامینی اۉز اُمَّتلریگه یېتکزیش اوچون آلیب بارگن فعالیتلری، تارتگن رنج و مشقتلری اوشبو مقدس کتابده بیرمه- بیر بیان اېتیله دی. اوندن مقصد، مذکور قصّه لردن عِبرت آلیش، اللّه تعالی نینگ  یخشی بنده لری بجرگن صالح عمللرنی اۉزیمیزگه اۉرنک قیلیب، تنگری بویروغیدن باش تاولب عذاب و عقوبتلرگه دوچ کېلگن انسانلرنینگ یمان عمللرینی تکرارلمسلیک و اولردن پرهیز قیلیشدیر. عظیم الشان قرآنده کېلتیریلگن پیغمبرلر قصّه لریدن بیری ـ حضرت یوسف (ع) نینگ قصّه لریدیر. اوشبو قصّه قرآن کریم نینگ اۉزیده «اَحسَن القَصَص» (« قصّه لر  نینگ اېنگ گۉزَلی») دېب، توصیف اېتیلگن. بیز اوشبو درس آرقه لی بو اېنگ گۉزل قصّه مضمونی بیلن تنیشه میز. اوندن آلدین حضرت یوسف (ع) نینگ نسبلری حقیده قیسقه معلومات: حضرت یوسف (ع)، ابوالانبیا یعنی پیغمبرلر آته سی لقبینی آلگن حضرت ابراهیم خلیل اللّه نینگ اولادیدندیر. حضرت ابراهیم (ع) نینگ ایکّی اۉغیللری بۉ‌لیب، بیری نینگ آتی اسماعیل (ع) و باشقه سی نینگ اسمی اسحاق (ع) اېدی. اولرنینگ ایکاولری هم نبوّت- پیغمبرلیک مقامیگه یېتگنلر. حضرت اسحاق (ع) نینگ هم عیسو و یعقوب ناملی ایکّی اۉغیللری بۉ‌لگن، اولردن فقط گینه اسرائیل لقبلی حضرت یعقوب (ع) اللّه تعالی تمانیدن پیغمبرلیککه مبعوث بۉلدیلر. بیزنینگ اولوغ پیغمبریمیز حضرت محمّد (ص) اېسه حضرت ابراهیم خلیل الله نینگ بیرینچی اۉغیللری ـ حضرت اسماعیل ـ نینگ ذُرّیاتیدندیرلر. حضرت یعقوب (ع) نینگ اون ایکّی اۉغیللری بۉ‌لگن. اولردن اۉن بیرینچیسی حضرت یوسف(ع) اېدیلر. حضرت یوسف (ع) باله لیکدن ذکاوتلی، خوش فعل و نهاَیتده چیرایلی بۉ‌لگنلر. اولرنینگ  آنه لری راحیل کودکلیک پَیتلریده وفات اېتیب، بنیامین ناملی اوکه لری بیلن آنه مهریدن محروم قالگن اېدیلر. شو باعثدن آته لری حضرت یعقوب (ع) ، اوکه لری بیلن اولرگه باشقه اۉغیللریدن کۉره کۉپراق اعتبار قره تر اېدیلر. آته لری نینگ حضرت یوسفگه بۉ‌لگن محبّتلری اېسه اۉگَی اکه لری نینگ بخیللیک و حسادتی و حضرت یوسفنی یمان کۉریشلریگه سبب بۉ‌لگن اېدی. اما کیچیک یاشده بۉ‌لگن حضرت یوسف، اۉزلریگه نسبتاً اکه لری نینگ بونده ی کینه-کدورتلری بۉلیشینی گمان هم قیلمس اېدیلر. قرآن کریم نینگ 12-سوره سی بۉ‌لگن «یوسف سوره سی» اېسه حضرت یوسف (ع) نینگ توش کۉرگنلریدن باشلنه دی.  حضرت یوسف (ع) بیر کېچه توش کۉره دیلر. توشلریده اۉن بیر یو‌لدوز، قویاش و آی اولرگه سجده قیله دی. اولر کۉرگن توشلرینی آته لری حضرت یعقوب (ع) گه اَیتیب، اونینگ تعبیرینی سۉره یدیلر. شونده آته لری، «اللّه تعالی سېنی [پیغمبرلیککه] تنله یدی، سېنگه رؤیا یا که توشلرنی تأویل قیلیشنی اۉرگته دی و اۉز نعمتلرینی بوندن آلدین بابالرینگ ابراهیم (ع) و اسحاق (ع) گه تمام قیلگنیدېک، سېنگه و یعقوب خاندانیگه هم تمام قیله دی» دېب، حضرت یوسف (ع) کۉرگن توشلرینی تعبیر قیله دیلر. بیراق، یوسف (ع) گه خطاباً «ای اۉغلیم، کۉرگن توشینگنی اکه لرینگگه زینهار اَیته کۉرمه، اولر سېنینگ حقّینگده یمان فکرلرگه باریشلری ممکن؛ چونکه شیطان آچیق-آیدین انسان نینگ دشمنیدیر»، دېیدیلر. امّا حضرت یوسف نینگ اۉگَی اکه لری، اولرنینگ کۉرگن توشی و آته لری تامانیدن اېتیلگن تعبیر اېشیته دیلر. یوسف (ع) گه نستباً دشمنلیکلری ینه-ده آرته دی.  اولرحضرت یوسفنی اۉلدیریش یا که اده شتیریش فکریگه توشه دیلر. شو مقصد بیلن اولر، حضرت یوسف (ع) نی اۉزلری بیلن دشت و صحراگه کېتیشگه ترغیب اېته دیلر و آته لری حضرت یعقوب (ع) دن هم یوسف نی سَیر و تفریح  اوچون  اولرگه قۉشیب دله گه ییباریشلرینی التماس قیله دیلر. حضرت یعقوب (ع) یوسف نی اولرگه قۉشیب ییباریشنی ایستمسه لر هم، دله و اۉتلاقلر سَیریگه کېتیشگه یوسف (ع) نینگ اۉزیده چېکسیز  رغبتی بارلیگینی کۉریب، ناچار رخصت بېره دیلر. حضرت یوسف (ع) نینگ اکه لری آته لری کۉزیدن اۉزاقلشگونچه اولرگه ساخته مهربانلیک کۉرستیب، تویه گه میندیریب آلیب چیقه دیلر. امّا بیر آز یۉ‌ل یورگنلریدن سۉنگ، یوسفنی تویه دن ییقیتیب اۉلدیرماقچی بۉله دیلر. بیراق، اکه لریدن بعضی سی بو ایشگه موافق بۉلمه ی، آخرده اوکه لرینی قودوققه تشلب، اونینگ کۉیلگینی قانگه بولغب، آته لری نینگ آلدیگه، «یوسفنی بۉری یېدی» دېب، تمثیل بیلن ییغلب باره دیلر. حضرت یعقوب (ع) اۉغیللری نینگ بو سۉزلریگه ایشانمه یدیلر. اما اۉز سېویملی اۉغلینی یوقاتگن پیغمبر، اللّه تعالی تقدیریگه تن بېریب، صبر اېتماقدن باشقه چاره تاپمه یدی. بیراق  اونی یوسفدن اجره تگن اۉغیللریدن یوز اۉگیریب، بیت الاحزاننی اۉزیگه مسکن قیله دی. حضرت یوسف (ع) تشلنگن قودوق یقینیده گی یۉ‌لدن اۉته دیگن کاروان باشلیغی بیر کیشی سینی سوو کېلتیریش اوچون قودوق تمانگه ییباره دی. او سوو تارتیش مقصدیده قاوغه سینی قودوققه ساله دی. بیراق تنگری تعالی امری بیلن حضرت یوسف قاوغه گه اۉلتیریب قودوقدن چیقه دیلر. کاروان اهلی بو گۉزل ییگیتنی کۉریب حیران قاله دی. شو زمان قودوق یقینیده پایلب یورگن اۉگَی اکه لر کېلیب یوسفگه اېگه چیقه دیلر؛ اولر یالغاندن، «بو بیزنینگ قولیمیز، بیرنېچه کوندن بویان قاچگن اېدی، شو قودوققه یاشینگن اېکن-ده» دېب، دعوا قیله دیلر. کاروان باشی اولردن اوشبو «قول» نی ساتیشلرینی سۉره یدی، اولرهم یوسفنی ارزیمس بهاگه ساته دیلر. شونده ی قیلیب، حضرت یوسف (ع) نی کاروانده گیلر مصر اولکه سیگه آلیب باریب، اوشه زمان مصر عزیزی عنوانېگه اېگه بۉ‌لگن او مملکت باش وزیریگه ساته دیلر. مصر عزیزی اولرنی اۉز حرمیگه آلیب باریب خاتینېگه تاپشیره دی و اولرنی فرزندلیککه آلیش مقصدیده یخشی اسره شنی بویوره دی. حضرت یوسف مصر عزیزی سراییده اولغه ییب کمالگه یېته دیلر، اللّه تعالی اولرگه  حکمت و توشلرنی یۉریش و تعبیر قیلیش علمینی اۉرگته دی، چونکه او صالح کیشیلرگه شونده ی اجر بېره دی. قرآن کریمده ذکر اېتیلگن بۉلمسه-ده، بیر قطار داستان کتابلریده اسمی زلیخا دېب کېلتیریلگن مصرعزیزی نینگ خاتینی، یوسف (ع) نینگ حُسن و جمالیگه شیدا بۉله دی، بیرکونی او یوسف نینگ وصالیگه اېریشیش مقصدیده، اولرنی چقیرتیریب ایچمه-ایچمه اویلرگه کېلتیره دی و برچه  اېشیکلرنی بېکیته دی. اما حضرت یوسف گناه ایشگه باریشدن اللّه تعالی گه  پناه ایستب قاچه دیلر، اېشیکلر بیرین-کېتین آچیلیب کېته دی. بیراق، زلیخا حضرت یوسفنی آرتلریدن قوولب کۉیلکلریدن تارته دی و کۉیلک آرقه تماندن ییرتیله دی. شو آنده، مصر عزیزی یوسف بیلن اۉز خاتینی نی  بونده ی احوالده کۉریب قاله دی. زلیخا اېسه اۉز گناهینی یاشیریش اوچون، «یوسف، مېن اوخلب یاتگنیمده اوستیمگه کیردی»- دېب، تهمت قیله دی. اما زلیخا یقینلریدن بۉ‌لگن بیر عیال نینگ کیچیک یاشده گی باله سی، اللّه تعالی امری بیلن تیلگه کیریب، «یوسف نینگ گناهلی یا گناهسیزلیگینی بیلیش اوچون اونینگ کۉیلگیگه باقینگ، کۉیلک اۉنگیدن ییرتیلگن بۉلسه، او گناهکار، اما کۉیلک نینگ ییرتیغی آرقه تمانده بۉ‌لگن حالده، او گناه سیز دیر» دېیدی. مصر عزیزی بو گواهلیکنی اېشیتگچ یوسف نینگ بیگناه اېکنلیگی و بو ایش عیاللر مکری بۉ‌لگنینی انگله یدی. بیراق، اوشبو حادثه حقیده گی سۉزلر مصر نینگ اعتبارلی خاتینلری قولاغیگه یېتیب باره دی. اولر زلیخا نی ملامت قیلیب اوستیدن کولیشگه و طعنه بېریشگه باشله یدیلر. اوشبو ملامت و طعنه لرنی اېشیتگن زلیخا اېسه اولردن اۉچ آلیش مقصیدیده بیر کونی اوشه خاتینلرنی ضیافتگه تکلیف قیله دی؛ هرقیسی نینگ آلدیگه میوه لرنی اریتیش بهانه سیده بیرته دن اۉتکیر پیچاق قۉیدیره دی. اولر میوه و طعام یېیه دیگن پَیتده یوسف نی ایچکریگه چقیره دی. یوسف (ع) نی بونده ی کۉرک و جمال بیلن کۉرگن خاتینلر، تعجبدن اېس-هوشلرینی یۉقاتیب، میوه لر اۉرنیگه اۉز قۉللرینی کېسه دیلر. اولر، زلیخا گه قره ب، یوسف نی، «بو بشر اېمس، بلکه بیر اولوغوار فرشته دیر»، دېیدیلر. مصرنینگ بای و هوسباز خاتینلری هم زلیخا گه اۉخشب  حضرت یوسفنی اۉزلری تمان تارتماقچی بۉله دیلر. بیراق او ذات نینگ پاکلیگینی بیلیب امیدسیزلیککه توشه دیلر و زلیخا گه اونی قماقخانه گه ییباریشنی مصلحت بېره دیلر. شونده ی قیلیب، زلیخانینگ بویروغی بیلن حضرت یوسف (ع) زندانگه قمَله دیلر. خاتینلرنینگ مکر و حیله سیدن قوتیلگن حضرت یوسف (ع) قماقخانه نی زلیخا سراییدن افضل کۉره دیلر. او یېرده گی محبوسلر، قماقخانه  باشلیغی و قوریقچیلری بیلن تنیشیب، اولر بیلن یخشی معامله و یاردم قیلگنلری سبب همه سی او ذات نینگ اېزگو اخلاقی، ذکاوت و بیلیمیگه قایل قالیب، اولرنی یخشی کۉره دیلر و چین دوستلریگه اَیلنه دیلر. حضرت یوسف (ع) زندانده گیلرنی یگانه حقیقي معبود ـ اللّه تعالی گه سیغینیش، یغاچ، تاش و فلزلردن انسانلر نینگ اۉز قۉللری بیلن یسلگن بُتلر نی پرستش قیلیشدن واز کېچیشگه اونده یدیلر. اولرنینگ کۉپچیلیگی حضرت یوسف نینگ اجدادلری ـ حضرت ابراهیم، حضرت اسحاق و حضرت یعقوب علیهم السّلام کبی پیغمبرلر تمانیدن انسانلرگه تنیتیلگن بیر خدا، یعنی اللّه تعالی گه ایمان کېلتیریب فقط اونگه سیغینه باشله یدیلر. حضرت یوسف (ع) زندانگه سالینگنلریدن بیر آز اۉتمه ی، مصر پادشاهی نانوایی بیلن ایاقچیسی هم شاه نینگ جانیگه قصد قیلگنلیکده عیبلنیب قماققه آلینه دیلر و قماقخانه ده حضرت یوسف بیلن تنیشه دیلر. بیر کېچه نانوا بیلن ایاقچی (ساقي) توش کۉریب، تعبیرینی حضرت یوسف (ع) دن سۉره یدیلر. ساقي، توشیده اوچ باش اۉزوم نینگ شربتینی سیقیب پادشاهگه توتگن، شاه اېسه اولردن ایچیب قالگنینی، سېن ایچ دېب، ساقیگه بېرگنمیش. نانوا نینگ رؤیاسیده، او باشیگه بیر سبد ناننی قۉییب کېته یاتگن پیتیده، آسماندن قوشلر کېلیب، او نانلرنی یېب کېتگنمیش. حضرت یوسف (ع) ایاقچی نینگ توشینی یۉریب، اونگه «سېن اوچ کوندن سۉنگ حبسدن آزاد اېتیلیب، پادشاه سراییده آلدینگی ایشینگگه قیته سن»، دېیدیلر؛ اما نانوایگه: «بو توشینگ نینگ تعبیری شوندن عبارت که اوچ کوندن کېیین زنداندن چیقریلیب، دار گه آسیله سن و بیر نېچه کون اونده آسیلگن توره سن، باش مییه و اېتینگنی قوشلر کېلیب یېب کېته دی»، دېب جواب بېره دیلر. اوشبو تعبیرلر، اولر نینگ ایکّله سی حقیده هم تۉغری چیقه دی. حضرت یوسف (ع) ساقیدن، او زنداندن چیقه یاتگنیده، «مېنینگ حقّیمده پادشاهینگنی خبردار قیل، گناهسیزلیگیمنی اونگه اَیت»، دېب التماس قیلگن اېدیلر. بیراق شیطان بو  سۉزنی اونینگ اېسیدن چیقَره دی و او یوسف پیغمبر ایستگی حقیده پادشاه گه اَیتیشنی بوتونله ی اونوته دی. حضرت یوسف (ع) هم ساقیدن قیلگن اوشبو التماسلریدن پشیمان بۉ‌لیب، اللّه تعالی دن عذر سۉره ب، توبه قیله دیلر. شونده ی قیلیب، اوشبو عزیز پیغمبر بیر نېچه ییل قماقده قالیب کېته دیلر. بیر کېچه مصر پادشاهی توش کۉره دی: اونینگ رؤیاسیده نیل دریاسیدن، آلدین یېتی سېمیز سیگیر چیقیب اۉتلماققه باشله یدی؛ کېیین ینه یېتی ارّیغ سیگیر  چیقیب، سېمیز سیگیرلرنی یلمب یوته دی. اونینگ توشیده ینه یېتی باشاق یشیل بوغدای پیدا بۉله دی، بیر آزدن سۉنگ یېتی قوروق قَوجیره گن بوغدای باشاغی تاپیلیب، کۉمکۉک باشاقلرگه چیرمه شَدی، اولرنی قوریتیب یېرگه ساچه دی. اوشبو رؤیا دن قۉرقیب اویغنگن مصر پادشاهی درحال کاهنلر و توش یۉرووچیلرنی تیله تیب، اونینگ کۉرگن توشینی یۉریشلرینی سۉره یدی. بیراق، سحرگر تعبیرچیلر، یۉ‌لدوزشناس کاهنلر بو توشنی تعبیر قیلیشده عاجز کېله دیلر. شونده گینه، پادشاه شربتچیسی نینگ اېسیگه حضرت یوسف توشه دیلر. او پادشاه نینگ بویروغی بیلن زندانگه باریب، توش  تعبیرینی یوسف علیه السّلامدن سۉره یدی. حضرت یوسف اېسه «یېتی سېمیز سیگیر بیلن یېتی یشیل باشاق ـ یېتی ییل فراوانلیک، غله-دانه مۉل بۉلیشیدن درک بېره دی و یېتی ارّیغ سیگیر بیلن یېتی دانسیز قَوجیره گن بوغدای باشاغی اېسه یېتی ییل قورغاقچیلیک و آچرچیلیک کېلیشیدن نشانه دیر»- دېب، پادشاه نینگ توشینی تعبیر قیله دیلر. اولر، ینه قۉشیمچه قیلیب، «فراوانلیک ییللریده  غله-دانه نی کۉپ اېکیب ییغیش و قورغاقچیلیک ییللری اولردن فایده لنیش ـ بو معمّا نینگ چاره سی»، دېیدیلر. اۉز توشی نینگ حکیمانه تعبیرینی اېشیتگن مصر پادشاهی حضرت یوسفنی زنداندن چیقریب، اۉزی نینگ آلدیگه آلیب کیلیشلرینی بویوره دی. امّا یوسف (ع) اولرگه قۉییلگن اتّهام و عیبلاو باره سیده تحقیق اېتیلیب، گناه سیز اېکنلیکلری اثباتلنمگونچه قماقخانه دن چیقمسلیکلری اَیتیب، ینه زندانده گی باشقه محبوسلر هم آزاد اېتیلیشینی سۉره یدیلر. ایستکلری پادشاه تمانیدن اجابتگه آلینگندن کېیین، حضرت یوسف (ع) زنداندن چیقیب پادشاه نینگ باش مصلحتچیسی و خزانه داری اېتیب تعیینلنه دیلر. پادشاه نینگ کۉرگن توشیدن حضرت یوسف (ع) اېتگن تعبیرلری تۉغری کېلیب، مصرده یېتی ییل گچه فراوانلیک و توقچیلیک بۉله دی. یوسف علیه السَّلام نینگ ریجه و نظارتلری آستیده برچه یېرلر اېکیلیب، انبارلر قوریله دی، بوغدای حاصلاتی نینگ مصرفدن آرتیغی ذخیره قیلینیب، انبارلر تۉلدیریله دی. فراوانلیک ییللری اۉتگندن سۉنگ، اېندی قورغاقچیلیک و آچرچیلیک ییللری باشلنه دی. هوا دن نم توشمه ی، یېر دن گیاه کۉکرمه یدی. لېکن مصر اهالیسی حضرت یوسف نینگ تدبیرلری بیلن قحطچیلیک ییللری اونچه لیک معمّا گه دوچ کېلمه یدیلر. مصر اطرافیده گی مملکتلر، جمله دن حضرت یعقوب(ع) نینگ یورتلری بۉ‌لگن کنعان یېریده هم قحطچیلیک یوز بیریب، اهالی مصردن بوغدای ساتیب آلیشگه جۉنَیدیلر. شونده، حضرت یعقوب (ع) هم اۉغیل لرینی بوغدای کېلتیریش اوچون مصر گه ییباره دیلر. حضرت یوسف (ع) اکه لری نینگ مصرگه کېلگنیدن آگاه بۉ‌لیب، اولر بیلن اوچره شه دیلر؛ بیراق اکه لر اۉز اینیلرینی تانیمه یدیلر. حضرت یوسف اولرگه لطف و مهربانلیک کۉرستیب، باشقه کېلیشلریده اوکه لری بنیامین نی هم اۉزلری بیلن آلیب کېلیشلرینی سۉره یدیلر. اولرنینگ هر بیریگه بوغدای بېریب، ملازملرگه، اکه لریدن بوغدای عوضیگه آلینگن مبلغلرنی هم اولرنینگ یوکلری ایچیگه بېرکیتیب قۉییشنی بویوره دیلر. شو بیلن اولرنی ینه مصرگه قیتیب کېلیشگه ترغیب اېته دیلر. اکه لری بوغدایلرنی آلیب کنعانگه قیته دیلر، اولرگه مصر عزیزی تمانیدن کۉرستیلگن اعزاز و اکرام حقیده آته لری حضرت یعقوب (ع) گه حکایه قیلیب همده او بنیامین نی هم اۉزلری بیلن کېلتیریشلرینی سۉره گنینی اَیته دیلر. حضرت یعقوب پیغمبر، حضرت یوسف بیلن یوز بېرگن حادثه دن سۉنگ اۉغیللریگه ایشانمسه لر-ده، بنیامن نی  اللّه تعالی گه تاپشیریب، اۉگَی اکه لریگه قۉشیب بوغدای کېلتیریش اوچون مصر گه ییباره دیلر. حضرت یوسف (ع) اۉزلری بیلن بیر آنه دن بۉ‌لگن اوکه لری بنیامین نی کۉریب شادمان بۉله دیلر و خلوتده اۉزلرینی اونگه تَنیته دیلر. بنیامین بیلن اکه لریگه بوغدای بیرگندن کېیین اونی اۉز آلدلریده آلیب قالیش اوچون، ملازملرگه مخصوص آلتین جامنی بنیامین یوکلری ایچیگه قۉییشنی بویوره دیلر. شونده ی قیلیب، اونی ظاهراً اۉغیرلیکده عیبلب، کنعانلیکلر قانونیگه موافق اۉزلریگه قول قیلیب آلیب قاله دیلر و اکه لری نینگ بنیامین نی قۉییب ییباریش و اونینگ اۉرنېگه اولردن باشقه بیرته سینی آلیب قالیشلرینی سۉره ب اېتگن التجا و التماسلرینی قبول قیلمه یدیلر. شونده اکه لریدن بیری مصرده قالیب باشقه لری کنعانگه قَیتیشگه مجبور بۉله دیلر. آته لری بنیامین حقیده گی ماجرا دن آگاه بۉ‌لیب، اۉغیللریگه ایشانمه ی، اولردن یوز اۉگیره دیلر. بو بار ایکّله اۉغیللری ـ یوسف هم بنیامین ـ هجرانیده غم و قیغو گه باتیب کۉپ ییغله گندن کۉزلری نابینا بۉله دی. امّا اوشبو حادثه ده بیر حکمت بارلیگینی سېزیب، اللّه تعالی گه توکُّل اېتیب صبر پیشه قیله دیلر. حضرت یوسف نینگ اکه لری بوغدای کېلتیریش مقصدیده اوچینچی بار مصرگه باره دیلر. بو نوبت یوسف علیه السَّلام آلدلریده موجود حجّتلرنی کۉرستیب اکه لری نینگ یوسفنی بۉری یېدی دېگن ادعالری یالغانلیگینی اثباتلب، اۉزلرینی اولرگه تانیته دیلر. اکه لری یوسفنی حیاتده و مصر عزیزی صفتیده بونده ی شان و شوکتده اېکنلیگینی کۉریب، اۉز  اېتگن ایشلریدن پشیمان بۉله دیلر و اوندن کېچیریم سۉره یدیلر. حضرت یوسف اولرنی کېچیریب، بیری نینگ قۉلیدن اۉز کۉیلکلرینی آته لریگه ییباره دیلر و همه لری خاندانلری بیلن مصرگه کۉچیب کېلیشلرینی سۉره یدیلر. کۉیلک کنعانگه یېتکزیلیب، حضرت یعقوب نینگ یوزلریگه تشلنیشی بیلن، اولرنینگ کۉزلری آچیله دی. اللّه تعالی نینگ، اۉزلری و یوسف حقیده اوشبو عنایتیدن ممنون بۉ‌لگن حضرت یعقوب، بوتون عایله لری، مال و بایلیکلری بیلن مصرگه کۉچیب باره دیلر و حضرت یوسف (ع)  نینگ دیداریگه یېته دیلر. حضرت یوسف (ع)  آته- آنه و آغه-اینیلرینی  کتّه اعزاز و اکرام بیلن کوتیب آلیب، اولر بیلن قوچاقلشیب کۉریشه دیلر و آته لری بیلن عین حالده خاله لری بۉ‌لگن اۉگَی آنه لرینی تختده اۉلتیرغیزه دیلر. شونده آته-آنه همده اون بیر اکه-اوکه لری حضرت یوسف تۉغریسیده سجده و تعظیم قیله دیلر. شونده ی قیلیب، حضرت یوسف نینگ اۉسمیرلیکده کۉرگن توشلری حقیقتگه ایلنه دی، چونکه اللّه تعالی اۉز صابر و صالح بنده لری اجرینی ضایع قیلمه یدی. او همه سِرلرنی بیلووچی و حکمتلی تنگریدیر.    

چقیرو

عزیز دوستلر،
افغانستان قلم انجمنی محمد عالم کوهکن نینگ «سین اوچون یره‌لدیم ...» ناملی شعری توپلمی نینگ تقدیمات مراسمی گه اشتراک ایتیشینگیزنی کوته دی.

جای: افغانستان قلم انجمنی، کابل شهری، تتورتینچی کوچه، قلعه فتح‌الله و تایمنی سرکی آره لیغیده
چاغ: جمعه توشدن سونگ ساعت ۴ هجری قویاش

حکایه : نیمه قیلیشنی هم بیلمه ­یمن ایتسممی یاکه...

نیمه قیلیشنی هم بیلمه ­یمن ایتسممی یاکه...

آلدینلری سېوگیگه عمومن ایشانمسدیم. حتی که قیزلر بیلن یومشاق معامله ده گپله­شیشنی هم بیلمس اېدیم. آچیغی اۉزیم هم بیلمه­یمن نېگه بوندی اېکنیمنی. آره دن منه شونچه وقت اۉتیب یاشیم21 گه کیریب حیاتیم توبدن اۉزگردی. بیر قیزنی اوچرتدیم، او بیلن تنیشیب، حتی که یانیده دوستلریدن بیریگه ایلندیم. آلدینگی قوپال، قۉرس، جهلدار انساندن عمومن باشقه انسانگه ایلندیم. او طفیلی سېوگی نیمه لیگینی، قندی تویغو اېکنینی سېزدیم. قیزیق، شوندی سېوگی هم بۉلراېکن که اونی کۉرمی توریب، آوازینی ایشیتمی توریب هم، اونگه نسبتن قلبینگده سېوگی پیدا بۉلر اېکن. هه، اونی تانیشگنیمدن بېری عمومن کۉرمه گنمن، حتی که آوازینی بیر مرتبه هم ایشیتمه گنمن. لېکن شوندی بۉلسه هم اونگه قلبیم تلپینه ویره دی. او بیلن اس ام اس آرقه لی گپلشه من، دلدن میریقیب صحبت قوره من. او باشقه قیزلرگه عمومن، اۉخشه مه­یدی. د‌وستینی قلبیگه آزار یېتکیزمسدن آداب دایره سیده گپیره دېگن قیزلر طایفه سیگه کیره دی. او بیلن هر مرته صحبت قورگنیمده یوره گیم خفقیریب کېته دی اونی یانیگه اینتیله دی. «قنی اېندی علاجی بۉلسه یو اونی هر نفس آلگنیمده کۉریب تورسم، افسوس حاضرده اوندن انچه آلیسده من.» شو صحبت آره سیده اونگه قلبیمنی آچگیم کېله دی لېکن هر مرتبه گپلشگنیمده اونگه ایته آلمیمن. چونکه قورقه من...هه، جوده یم، قورقه من. اگرده اونگه سېوگیم نی ایتسم اونی یوقاتیشدن جوده یم قورقه من. بیلمه­یمن بلکه اونی قلبیده هم کیمدیر باردیر. او هم کیمنی­دیر قتیق سېوه ر ...بلکه او سېوگیگه ایشانمس. اگر سېویشم نی اېشیتگچ مېدن کېتیشدن، سېوگیمنی رد اېتیشیدن قۉرقه من. باشیمده1000خیل اۉی- خیال، نیمه قیلیشیمنی بیلمه­یمن. یوره­ک یوتیب سېوگیم نی اظهار قیلسم میکن یاکه بیر عمر... آچیغی بیر قرارگه کېله آلمه یپمن نیمه قیلسم بۉله دی؟؟؟ جوده یم خواهله یمن اونگه سېوگی اظهار قیلیشنی، اونی وصالیگه یېتیشنی، بختلی یششنی جوده-جوده خواهله یمن. بلکه اونگه یېترمن یاکه یېتمس من. اگرده اونگه یېتیشه آلمه سم هم تقدیردن خفه بۉلمه­یمن. مینگ بار شکر بو حیاتیمده شوندی دوست تاپدیم…

تیارلاووچی: محمد حسن تۉلقین

حکایه : فاجعه گه ایلنگن سېوگی

  فاجعه گه ایلنگن سېوگی

کوز، اۉقیش اېندیگینه باشلنگن پیت، هر بیر اۉقووچی اوچ آی دوامیده مزه قیلیب دم آلیب، اۉقیش تمان اینتیلگن محل. بیز هم قالگن اۉقووچیلر کبی اۉقیشگه شاشیله یاتگن اېدیک. اۉقیش هم باشله نیب کېتدی. بیزنینگ اۉقیشگه بیزدن کیچکینه کورسلرده گی اۉقوچیلر ییغیله یاتگنی، اولر ایچیده گۉزه­ل قیزلر بارلیگی همه میزنی قووانتیردی. چونکه کۉپچیلیگی ­میز دېیرلی همه دوستلریم قیزلر بیلن محبت کوچه سیگه کیرگن اېدی. تۉغری حیات فقط قیزلر بیلن محبتدن عبارت اېمس، اما بو سودا همه نینگ باشیده بار. سپتمبرآییده همه بیر -بیرینی کۉزلری بیلن کوزتگن، بیر -بیری بیلن تنیشماقچی بۉلیب یورگن، قندی قیلیب تنیشیش نی بیله آلمه یاتگندی، لېکن محبت کوچه سیگه کیریب قاله من دېب هیچ هم اۉیله مه گن دوستیم اۉزی بیلمه گن حالده بو کوچه­گه کیریب قالدی.  بو واقعه قوییده گیچه یوز بېردی: اۉقیش پیتیده بۉلیب اۉتگن تدبیرلر اۉقووچیلر یاردمیده عملگه آشیریله­دی. سپتمبر آیی توگه­ب باره یاتگن. 1-اوکتوبر یعنی مهربان اۉقووتوچیلر کونی اېدی. شو باعث اۉقیشلریمیزده­گی اۉقووچیلر ییغیلیب اۉقووتوچیلر بیلن تدبیرگه بیرگه لیکده تیارگرلیک کۉریشماقده اېدی. بونی قره نکه تقدیر ازل دېب بېکارگه ایتیشمس اېکن. تقدیردن قاچیب بۉلمسلیگی انیق اېکن. بو تدبیرده دوستیم مېن و دوستیم نینگ اۉشه اۉزی بیلمه گن مفتونکار. اۉجر اۉز بیلگه­نیدن قالمیدیگن محبتی قتنه­شه یاتگن اېدیک. دوستیم هم اۉزیگه یره شه قیصر اۉز بیلگه­نیدن قالمیدیگن. ییگیت کیشینی کۉردی-کم تار و غرورلی اېدی عقلگه سغمیدی بو ایکّی انسان­ هم بیر خیل حرکتیرگه اېگه. ایکاولاو اۉجر بولگنلیگی گه می. بولرنینگ سېوگی سی باشقه لرنیکیدن اجره­لب تۉره­ دی. پسیخه لوگیگه لرنینگ فکریچه، اگر ایکّی سېویشگن انسان تورلی خیل حرکتیرگه اېگه بۉلسه گینه اولر اوزاق و بختلی یشه شر اېکن. چونکه ییگیت­ نینگ کمچیلیگی­نی قیز، قزنینگ کمچیلیگی­نی ییگیت تولدیرر اېمیش. حقیقتن هم شوندی، لېکن بو ایکّی سېویشگن بیر خیل حرکتیگه اېه بۉلسه هم اولردن بختلی راق انسان یۉق اېدی. کېلینگ اېندی اۉشه اولرنی بیرلشتیرگن تدبیرگه قیتک. تدبیر پیتیده اولر بیر بیرلریگه کۉپ مرته قره شر­. قیز اویلگنیدن کۉزینی آلیب قاچر. دوستیم اېسه بونگه بی فرق اېدی. تدبیر توگه گچ بیر قۉنغراق طفیلی دوستیم بیلن اۉشه قیز دوستله شیب کېتیشه­دی. بونی قره نکه مېن تیلفون تاپه آلمی اۉشه قیزنینگ تیلفونیدن دوستیمگه قۉنغراق قیلگن اېدیم. آزگینه وقت اۉتگچ او هم مېنی قیدیریب عینن شو  رقمگه مېنی سۉره­ب تیلفون قیلیب اۉشه قیز بیلن تنیشیب کېتگن اېکن. اولرنینگ دوستله شیشیگه قیسی دیر معناده مېن سببچی بۉلدیم. اگر مېن بۉلمه گنده بلکیم بولر گپلشمس میدی؟ بیلمه دیم! اوکتوبر آیی باشلندی. اۉقیش دوام اېته یاتگن اېدی. اۉشه قیزنینگ اسمی دیاره. دوستیم نینگ اسمی اېسه کامران بېک اېدی. کامران بېک بیلن دیاره تیلفون آرقه لی علاقه قیلیب بیر -بیرلرینینگ حالیدن خبر آلیب توریشر اېدی. کون -ساین اولرنینگ دوستلیگی کوچه یب باره­ دی. قیز بیلن ییگیت نینگ اۉرته سیده هیچ قنقه دوستلیک بۉلیشی ممکن اېمس دېگنلری حقیقت اېکن. چونکه اولرنینگ دوستلیگی هم اوزاققه چۉزیلمه­دی. کامران بېک دوستیم جوده هم قیزغنچی، رشقچی بۉلگنیلیگی سببلیمی او آرتیق کوته آلمه دی. بلکیم شو اولرنینگ دوستلیگیگه نقطه قۉیدی، ینگی تویغو یعنی محبت نی شو ایکّی انسان نینگ قلبیده پیدا بۉلیشیگه سببچی بۉلگندیر. دوستیم مېنگه نیمه بۉلسه بۉلدی دیاره مېنینگ سېوگیم نی رد اېتمیدی. چونکه اونی اۉزی هم مېنی جوده قتیق یخشی کۉره دی. نیمه قیلی دېب مصلحت سۉره دی. مېن اېسه قلبینگه، یوره گینگه قولاق سال انه اۉشنده اۉزینگه کېره کلی جوابنی تاپه سن دېب جواب بېردیم. او خودی مېن ایتگندېک قیلدی. قلبیگه قولاق سالیب، دیاره گه اونی جانیدن می آرتیق یخشی کۉریشینی ایته­ دی. دیاره اېسه انچه وقگچه اۉیله نیب توردی. آزگینه جواب قیتریشگه اویلدی. باشقه بوندی امکانیت بۉلمسلیگینی توشونیب یېتیب او هم اونگه عینن شوندی جواب  قیتردی. اولردن بختلیراق انسان یۉق اېدی. دوستیم نینگ بختینی کۉریش مېن اوچون هم بخت اېدی. اونی خرسند بۉلیب یوریشدن آرتیقراق نرسه مېنگه کېره ک اېمسدی. اولرنینگ کۉزیگه بیر-بیردن باشقه هیچ کیم کۉرینمسدی. گویا بو دنیاده اولردن باشقه انسان یۉقدی، منه شو نرسه مېنی آزگینه خواطرگه سالیب تور­ردی. چونکه بو درجه بیر -بیریگه بۉلغه­نیب قالیش یخشیلیگیگه آلیب کېلمسلیگی نی مېن جوده یخشی بیلردیم. دوستیمگه شونی کۉپ مرته توشونتیریشگه حرکت قیلردیم لېکن او مېنی اېسته­مس دېب بیلگندن قیتمس اېدی. بېزچه حیات بیر تېکیسلیکدن عبارت اېمس دېب ایتیشمس اېکن. آلدینده تقدیر اولرگه قۉیگن سیناوی بار اېدی. مېن قورققن نرسه یوز بېردی. بونی اېسلش مېن اوچون آغیر، اۉشه کونی همان یادیمده.24-می، مین کامران بېک بیلن تجارت مرکزیده دیاره ­گه ساوغه آلگنی بارگن کون. بو کونی اولرنینگ ساوغه سیگه 7آی بۉلگندی. دیاره گه ساوغه آلیب قیتدیک. کېیین او دیاره بیلن اوچره شیش­گه، مېن ایسه اویمگه کېلدیم. همه سی یخشی کیته یاتگن پیت. ساعت کېچگی8لرگه یقین کامران بېک مېنی اویمگه کېلدی. باشده بیر آز حیران بۉلدیم چونکه اوللری دوستیم ایشیدن چیقیب بیزنینگ اویگه کېلمسدی. کۉز اطرافی ایشگن. اېنگ دهشتلیگی همه یاغی قان بۉلگندی. جوده یم قۉرقیب کېتدیم. نیمه بۉلدی؟ کیم سېنی بو احوالگه سالدی دېب سۉره دیم. او اېسه اېندی نیمه قیله من دییشدن نریگه اۉتمسدی. او ینه اۉشه جواب اېدی نیمه قیله­ی دییشدن اویاغیگه اۉتمسدی. اوچینچی مرته سۉره گنیمده او دیاره نی اویده گیلری مېن حقیمده بیلیب قالیشیبدی. اکه­سی مېنگه قۉنغراق قیلیب دۉق قیلدی. مېن اېسه دیاره نی اۉیله ب اکه سیگه هیچ نرسه دېمه­دیم دیدی. کېیینچه لیک نیمه بۉلدی دېسم اکه سی ایشله یاتگن جایمگه کېلیب مینی حقارتله ب کېتدی. دیاره بیلن بیر -بیریمیزنی جوده هم قتیق سېویشیمیزنی توشونتیرماقچی بۉلدیم، اما او جهل اوستیده مېنی اۉردی. مېن اېسه انده مه دیم وضعیت یمانله­شر اونینگ غضبی تاباره آشیب بارر اېدی. همه سیگه چیده دیم عایله منی حقارت قیلدی سوککه نیگه چیده آلمه دیم، اینیقسه بونگه ییگیتلیک غروریم یۉل قۉیمس اېدی و مېن هم اونی اوریشگه مجبور بۉلدیم. اۉشه دمده کۉزیمگه هیچ نرسه کۉرینمه دی، عقلیمنی یوقاتگن اېدیم. قۉلیمگه توشگن بار نرسه بیلن اوردیم. آخری قۉلیمگه پیچاق توشیب قالدی دېب جیم بۉلیب قالدی. مېن کامران دوستیم سن  عقللی باله سن کو. پچاقنی جایگه قۉییب تۉریمی د‌ېسم یۉق پیچاقنی آلیب3-4مرته اۉزیمنی بیلمه گن حالده تیقیب یوباردیم دېدی. عکسینچه نیمه بۉلدی دېب سۉره سم تیریک کسلخانه ده یاتیبدی. اونگه مېن پیچاقنی تیققه نیمنی همه بیلیبدی. پولیس خادملری مېنی قیدریب یوریشیبدی دیدی. قه یېرگه باریشیمنی هم بیلمی من. مېنگه یاردم بېر التماس دېب یلینه دیر. اویگه کیریب آته- آنه­مگه کامران بیلن نیمه بۉلگنینی یخشیله ب توشونیتردیم. دوستیم نینگ بیزنی اویده توریب توریشی اوچون آته-آنه­مدن رخصت سۉره­دیم. اولر کامران بېک نی یمان باله اېمسلیگی نی بیلیشردی شونینگ اوچون هم اویمیزده توریشگه رخصت بیریشدی. کامراننی همه قیدیره یاتگن اېدی. اونینگ اویده گی لریگه کامران بېک احوالی یخشی له نیشیگه قره ب بیزنی اویمیزده توریب توریشینی ایتدیم. آته- آنه­سی کامران دوستیم یاشلیگیده یوره­ک­ خروخی طفیلی وفات ېتیشگندی. دوستیم یاشلیگیدن بوه سی بیلن بیرگه  تورردی. بوه سی مېنی عمرینگدن برکه تاپ باله­م. سېن بۉلمه گنینگده نیمه قیلردیک دېب ییغله­ب دعا قیلردیلر. مېن اېسه بوه جان سقیلمه­نگ بو کونلر هم اۉتیب کېتر دېب آویتیشگه حرکت قیلدیم. آزگینه­دن سۉنگ آدملر و اوقووچیلر آره سیده هر خیل گپلر ترقه له باشله دی. کیمدیر کامراننی بۉلیب اۉتگن واقعه دن سۉنگ باشقه یېرگه قاچیب کېتگن دېسه، قالگنلری اونی اۉلدیگه چیقه ریشه دی. دیاره نی اېسه اوشه –اوشه کۉرمه دیم. اونی باشقه اۉقیشگه آلیب اۉتیشیبدی دېب ایشیتدیم. کامران بیزلرنیکیده لیگیده دېیرلی10 کون بۉلدی. دیاره یشه­یدیگن محله گه کۉپ مرته دوستیم بیلن بیرگه باردیک لېکن دیاره نی تاپه آلمه دیک. دوستیم نینگ احالی کوندن کونچه آغیرله شیب بارردی. اونی هلی­یم همه قیدیره یاتگن اېدی. اوللری دیاره نی1 کون کۉرمسه توره آلمسدی. شو درجه ده احوال آغیرله شیب باردی. کونلری هم جوده تېز اۉته باشله دی. خودی یاش باله لر سینگری بیر -بیرینی قویله ب یورردی. دوستیم بیلن هر کونی صحبتله شیب اۉتورردیک. دیاره نی ساغینگنی اونینگ کۉزیدن بیلینب تورردی.  اونگه  فقط صبر قیلیش کېره ک لیگینی توشونتیرردیم. کۉز آچیب یومگونچه بیر آی اۉتیب کېتدی.24-یون، اولرنینگ سېوگی سیگه8 آی بۉلگندیک کامران گه دیاره نینگ اۉقیشده گی اېنگ یقین دوستلریدن بیر قۉنغراق قیلیب دیاره کسلخانه ده لیگی نی اېتدی. اېشیتگنیچه قندی دیر داریلرنی ایچیب یوباردی. آش قازانی یوویشگه کسلخانه گه آلیب کېلیشیبدی. کامران مېن اویده یوقلیگیمده یوگوریب چیقیب کېتیبدی. کېلیب اونی هیچ قه یېردن تاپه آلمه دیم. او کسلخانه گه کېتگه نینی انیقله­ب کسلخانه گه یوگوردیم. کسلخانه یقینده آدملر تۉپله نیب تورگنیگه کۉزیم توشدی. بیراق یقینراق قره­سم یېرده بیر انسان قانگه بېله­نیب یاتگندی. یقینراق بارسم اوشه انسان مېنینگ یقین دوستیم کامران بېک اېکن. شاشیب یولدین اۉته یاتگن محل بیر یوک مشینه سی بی حس اوریب یوباریبدی. دوستیم نی قوچاقله­ب ییغلی باشله دیم. کامران نینگ اۉلگنیگه هیچ هم ایشانگیم کېلمسدی. اۉلیم حق. الله نینگ اراده سی. بۉلیب اۉتگن واقعه دن سۉنگ دریاه نی تاپیشگه حرکت قیلدیم. لېکن اورینیشلریم بی فایده اېدی. چونکه او قتیق نظارت اوستیده اېدی. یقین دوگانه سینی تاپیب اونگه بۉلیب اۉتگن واقعه نی سۉزله­ب بېردیم. دیاره نینگ دوگانه سیدن بۉلیب اۉتگن واقعه نی دیاره گه یېتکزیب قویشینی التماس قیلدیم. 2 کون اۉتر اۉتمس دیاره هم وفات اېتگنینی ایشیتدیم. کامران نینگ وفات اېتگنینی او کۉته ره آلمی اۉز جانیگه قصد قیلیبدی. بو مېنگه جوده قتیق تاثیر قیلدی. چونکه مېن هم دیاره نی جانیمدن آرتیقراق کۉرردیم. اونی سېویشیم نی اونگه بیلدیرمه گن اېدیم، چونکه اونینگ کۉنگلی دوستمده ایدی. اوندن هم اچینیشلری شونده که، او مېنینگ عیبیم بیلن بو دنیادن ایرته کۉز یومدی. دیاره گه بۉلگن سېوگیم او بیلن بیرگه توپراققه کۉمیلیب کېتدی. بیر وقت نینگ اۉزیده ایکّی سېوگن انسانیم دن ایریلدیم. اولرنینگ وفاتیگه قیریب ایکّی ییریم ییلدن آشدی. اگر اولرتیریک بۉلیشگنده حاضر بیرگه بۉلر اېدیک. چونگه بوگون اولرنینگ سېوگی سی3یاشگه تۉلدی. دوستیم نینگ اۉشه پیتده گی خرسندچیلیگی هیچ هم کۉز آلدیمدن کېتمیدی. ایتیلیشیچه، اگر ایکی انسان بیر-بیرینی جوده قتیق یخشی کۉرسه یو لېکن بو فانی دنیاده بیرگه بۉلمس. باقی دنیاده البته بیرگه بولیشر اېمیش. الله دن کامران بیلن دیاره نی باقی دنیاده بیرگه بۉلیشلرینی سۉره ب قاله من.

الفبا اۉزگرتیروچی: محمد حسن تۉلقین  

کاظم امینی نینگ غربت کویلری باسیب چیقاریلدی

کاظم امینی نینگ غربت کویلری باسیب چیقاریلدی

اوغانستان تانیقلی شاعرویازوچی سی الحاج محمد کاظم امینی نینگ بیرینچی اوزبیکچه شعرتوپلمی غربت کویلری نامیده باسیب چیقاریلدی.

بو شعر توپله مینی تانشتیریش اوچون میمنه شهریده  بولیب اوتگن ییغین ده  فارياب  ولایتي نينگ بیرقطار مدنی واجتماعی شخصیت لری قتنه شیب بو اثر فاریاب فرهنگ اهلی گه تبریک له نیب اوشبو توپلم بیر ارزشلی اثربهالنگن دیر.

غربت کویلری نامیده گی  ینگی اثر ده 40 پرچه شعر 89بیتده سیغدیریلیب شاعرنینگ شخصی امکانیتی و بیر محلی اویوشمه نینگ تشبثی بیلن باسیب چیقاریلگن دیر.

امینی جنابلری حاضرقولیده اون گه یقین چاپ گه تیارلنگن اثری بولیب مادی امکانیت یوقلیگی طفیلی باسیب چیقاریلمه گنینی ایته دی.

انه شوحالده اوغانستان انسان حقلری مستقل کمیسونی نینگ فاریاب ولایتی ده گی مسولی سیدحفیظ الله فطرت فاریابی اوز صحبتیده بیرجماعه  ترقیاتی نینگ معیاری جماعه فرهنگی بولگنی ایتیب  بوبولیم رواجی اوچون جدی حرکت ایتيلیشی کیرک لیگی اوستیده تاکیدلب اوتدی.

استاد محمد کاظم امینی یوریتی میزنینگ تانیقلی فرهنگی لریدن بیری بولیب هلیگچه اونینگ  تاریخ  ادبیات وفرهنگ بولیم لریده گی 20 دن آرتیق اثری باسیب چیقاریلگن . اونینگ اوزبیکچه وفارسچه شعرلری 1359نچی ییل دن بویان مملکت مطبوعاتی ده نشرایتیلماقده.

یورتداش 

یاش شاعر یولدوز مسرور بیلن تانیشه میز

 یاش شاعر یولدوز مسرور بیلن تانیشه میز

 

سخیداد مسرور قیزی یولدوز مسرور 1367- ییلی میمنه شهریده بیر مدنیتلی و ضیالی عایله ده دنیا گه کېلدی. یولدوز لیسه دورینی 1389- ییلی میمنه شهریده گی اوچینچی سانلی قیزلر مکتبیده بیتیرگن. او، حاضر ایسه فاریاب ولایتی میمنه شهریده گی« درخشان» خصوصی عالی تحصیلات مؤسسه سی نینگ  کېچگی بۉلیمیده حقوق وسیاسی بیلیم لر بۉییچه تحصیل آلیب کېلماقده. یولدوز مسرور، عالی تحصیلات موسسه سی اوقووچی سی بۉلیشیدن علاوه، 1383- ییلدن بېری فاریاب ملی رادیوسی اداره سیده تورلی برنامه لرنی باشقه ریب کېله دی. او، گوهر شاد بېگیم نامیده گی اجتماعی ومدنی اویوشمه نینگ اۉرین باسری صفتیده هم خذمت قیله دی. یولدوز مسرور 1389- ییلدن بویان شعر وشاعرلیک عالمیگه کیریب، اوزآنه تیلی بۉلگن اۉزبېک تیلی  همده فارس تیلیده شعر یازه دی.

یولدوز خانم نینگ برچه ایشلریگه آمدلر تیله ب  کیله جککه یېتوک شاعر، ژورنالیست بۉلیب خلقی میزخذمتچی سی بۉلیشی اولوغ پروردگار دن سۉره یمیز.

یولدوزمسرور نینگ شعرلریدن نمونه لر:

گوزل اېزگو

دلبرا سینی فراقینـــگ دن , فغانیـــم بار دور

کېچه کوندوز کۉزیمـــــه آب روانیـــم باردور

ای گوزل اېزگولریم آیدېک یوزینگ کۉرسم دېبان

سېن ایشان گیل سۉزیمه درد نهانیـــــم باردور

سېن اگر کېل سنگ قپتالیمغه اۉلسم دردی یوق

بومنینگ سېوگی نیاتیم دېب توانیم بـــــــاردور

ای فلک حالیمنی سۉرگیل یاکه عشقیم بیر دېبان

سېوگی یۉلدن قیتمه گی من رگده قانیـــم باردور

جان ارا بلبل کبی باغینگه کیرسم هــــــرزمان

فکریمه مینی اوچون هم چقنه گانیــــــم بار دور

 

***

باورنمیکنی

دیریست درقریه ام گذرنمیکنی

ازآه دل پرغمت خبر نمیکنی

من درخیال توشدم عکس سیاه سفید

لباس نرم عشق را ببر نمیکنی

چندی چشم خسته درنگاه توهنوز

امانگاه خیره تر نظر نمیکنی

سالیست در دام غمت گیر مانده ام

قسم بخدا این همه باور نمیکنی

دادم توان خویش درین ماجرای تلخ

رحمی بمن ومسکین وبشرنمیکنی 

 یورتداش

آق یول گزیته سی نینگ ۲۶-سانیده نشرایتیلدی.

 

 

 

آتم نینگ دېگنلری

بالم اېندی محبت نی قۉی

یازه ویرمه بهارنی، گل نی.

شاعربۉلسنگ، اول ییرنی سیو

یازر بۉلسنگ، اۉیغاتگین اېلنی.

دېنگیزینگ کۉل، توپراغینگ آغو

سېن چی، مقته یپسن اۉلیک بلبل نی

اگر بۉله آلمسه خلقینگه مدد

سوغیریب تشله گین بۉغزینگدن تیل نی.

بالم، یازر بۉلسنگ، حقیقت نی یاز

قۉرقمسدن آچه ویر، اېندی کۉنگیل نی.

برداش بېره آلمسه، کول بۉلسین قاغاذ

اېلنی اویغاتماققه چۉز اېندی قۉل نی.

بالم سفسته نی بیرچېتگه قۉیگین

یېترتعریف قیلماق ساچ و سنبل نی

اېندی اېلیم دېگین، تیلیم دېب یازگین

بۉلمسه آق قیلگوم سېندېک اۉغیل نی

اسلام همراه ایجادیدن

 

طالبلرنینگ بهارگی يوريشلری شدتله نیب باریشی و یره ش مذاکره لریده گی حرکتلر

طالبلرنینگ  بهارگی يوريشلری شدتله نیب باریشی و یره ش مذاکره لریده گی حرکتلر

 

سۉنگگی نېچه کونده، اینيقسه بهار فصلی و هوا ایسیب باریشی بیلن، طالبلر ملی اردو، پولیس و خلق ارا اتفاق کوچلریگه قرشی يوريشلرینی هم کۉپه یتیریب بارماقده لر.

طالبلرنینگ یۉل چېککه سیده ماین یېرلشتیریش و انتحاری يوريشلر كبی عمللری، اېنديليكده افغانستان حربی کوچلری وخلق ارا اتفاق کوچلری بیلن یوزمه-یوز اوریشگه اۉزگرتیریلگن دیر. بو کبی هجوملر نېچه کون ايچیده  افغانستان نينگ ایریم منطقه لریده عملگه آشیریلیب، کۉپلب جان و مال ضررلرگه هم سبب بۉلگن. بو يوريشلر قطاریده طالبلر گروهی ایلگریدن توزيلگن ریجه اساسیده  افغانستان پايتختی کابل همده ننگرهار لوگر، پكتيکا و باشقه نېچه ولایتده انیق مرکزلرده یېرلشیب، حربی کوچلر بیلن یوزمه-یوز اوریشیش امکانینی تاپدیلر. بولردن اېنگ دهشتلی سی باشکېنت (پايتخت) کابلده گی يوريشلر بۉلیب، بوگروه اعضالری مملکت ملی شوراسی، بیرقطار اېلچی خانه لر و حربی مرکزلرنی اۉققه توتیب،  ايسته گن یېرلریگه يوريش اېتیش کوچیگه اېگه  اېکنليك لرینی ینه بیر قتله اثباتله دیلر.

حال بوکی افغانستان خوفسیزلیک رسمی لری طالبلر گروهی کوچیسزله نیب، بوندن کېین یوزمه-یوز اوریشیش کوچیگه اېگه بۉلمه گنليك لری باعث، انتحاری يوريشلر و ماین پارتله تیش گه یوزکېلتیرگن، دېب هرزمان ادعا قيليب كېلگن اېدیلر.

طالبلرنینگ سۉنگگی حرکتلری کۉرستيشیچه، اولر افغانستاندن تشقری كوچلر آرقه لی حمایت اېتیلیب، اینیقسه تخنیک، لوجیستیک و استخبارات بۉلیم لریده تشقریدن قۉللب-قوتلنه دیلر. بو تشقی حمایتلر طالبلر گروهی نی افغانستان حربی کوچلری و خلق ارا اتفاق کوچلریگه قرشی اوریش لریده زمینه یره تیب بېرگن دیر.

بیراق افغانستان حکومتی نېچه ییلدن بویان یره ش مذاکره لری اوچون حرکت اېتیب، طالب لرگروهی نی مذاکره گه چقیریب، اولرگه امتیاز هم بېره دی. عین حالده  طالب گروهی نینگ بوزمه کارلیک فعالیتلری، اولرنی یره ش مذاکره لریده هیچ قنده ی علاقه و توجه لری بۉلمه گنینی کۉرسته دی. بو گروه حکومت نینگ یره ش اوچون بۉلگن حرکت لری و بېریلگن امتیازلرگه توجه کۉرستمه ی، یالغیز دهشت و بوزمه کارلیک فعالیتلر همده قدرت نی بوتونله ی اېگللش فکرینی ايلگری سوریب بارماقده.

طالبلرگروهی، افغانستاندن تشقی کوچلر چیقیب کېتگن لریدن کېین، افغانستان كنترولينی اۉز قۉللریگه آلیش نیتیده لر. بیراق طالبلرنینگ بو نیتی عملگه آشیشی نینگ امکانی یۉق. چونکه دنیا جماعت چیلیگی، اینیقسه امریکا قۉشمه ایالتلری، ترورچی لر و طالب لرگه قرشی یۉلگه قۉيگن اۉن ییللیک حرکتلرینی بېکارگه چيقرمه یدی. امریکا رسمی لری نېچه قتله افغانستان گه نسبتاً اوشبو مملكت نينگ توتگن یۉل- یۉریق لری اۉزگرمسليگی نی تأکیدله ماقده لر.

بیراق افغانستان حکومتی نینگ طالبلر گروهی گه بېره یاتگن امتیازلری جنگری گروه لرنی جانلنتیرگن دیر. انه شو باعث، افغانستان حکومتی یره ش مذاکره لری نینگ استراتیِژی سیگه اۉزگریش کېلیترمه ی، جنگری گروه لرگه بۉلگن امتیازلری دوام تاپگن حالده اوشبو سیاستلر یره ش اوچون یۉلگه قۉييلگن حرکت لرنی يۉق قيلیشی ممکن.

بولرنینگ بری سی بیلن دنیا جماعت چیلیگی افغانستان وضعیتی دن امیدسیز بۉلمه ی، یقین ده شیکاگوده بۉلیب اۉته دېگن ییغین ده ینه بیرمرته تروریزم گه قرشی کۉره ش و افغانستان حکومتی دن حمایت اېتیش مسأله لر بۉييچه بحث اېتیلیب، بو توغریده ینگی ایشانچ لر بېریلیشی ممکن.

 باشقه بیرتماندن، حکومت نینگ چقیریش لریگه قره مسدن، قوراللی جنگریلرنینگ يوريشلری کۉپه یب باریشی، طالبلرگروهی اۉز اختیاریده اېمس لیگی  نی بیلدیره دی.

افغانستان ده امنیت نينگ بوتونله ی تامینله نیشی، جنگری گروه لرگه اهمیتلی بۉلمه ی، افغانستان ملی منفعتی بو گروه لرنی قۉللب- قوتله یدیگن بویوک قدرتلر نینگ مقصد و ایستکلریگه قربان بۉلماقده. بونده ی بیر وضعیتده،  ترورچيليك و زوراوانلیک لر جبهه سیگه قرشی غالب چیقیش نهایت قیین کۉرینه دی. دنیا جماعت چیلیگی ینه بیرمرته بو ترورچی لرنی نابود اېتیش مقصدیده، تروريزمگه قرشی یۉلگه قۉييلگن کۉره ش لرینی شدت لنتیریب، افغانستان توپراغی نی القاعده و تروریست لر اوچون تینچ بیر منطقه بۉلیشیگه رخصت بېرمه گنی لازم. افغانستان حربی کوچلری نینگ هر بۉلیمی نی کوچه يتیریب، اۉز كمك لرینی دوام اېتيریشلری شرط . عكس حالده، بو جنگری گروه لر اوروش ده بۉلگن آرقه داش وحامی لری نینگ همکارلیگیده ینه بیرمرته افغانستان ده حاکم بۉلیب، اۉن ییللیک یوتوق لرنی يۉق قيلیشلری ممكن. بونده ی وضعیت، یالغیز افغانستان لیک لر اوچون اېمس، بلکه بوتون دنیا یشاوچی لری اوچون اۉته خطرلی حسابلنه دی-البته.

یورتداش

تنقيد می يا سۉكيش؟!

تنقيد می يا سۉكيش؟!

محمد حليم يارقين

قاعده گه كۉره، تنقيد نامی آستيده تېلبه لرچه كيشيلرگه تشله نيش، حقارت قيليش و حتی سۉكيش نينگ جوابی حكيملرنينگ كۉرستمه لريگه باقه فقط "سكوت" دير!! كمينه نينگ يۉريغی هم كۉز، نظربېك، بيكارچی، قيزيل قلمپور، ... سينگری كيمسه لر (شايد هم كيمسه)نينگ سچره تگن نرسه لريگه حاليگچه سكوت اېدی! بيراق نه چاره، خلقيميزنينگ "آبرولی جيم تورسه، اخماق قۉرقدی دېيدی" دېگنلری بۉليب قالدی، چاغی!

جانكوير ييگيتيميز سېويملی نوراحمد يورتداش ايميل ارقه لی خط يازيب، "فرازيولوژی" حقيده گی مقاله نشر اېتيلگنی و او حقده كۉپلب (فقط بير كيمسه دن) تنقيدی فكرلر بيلديريلگنینی اېسلب، قنداق بۉلمه سين، بيران جواب قيتيريشنی مېندن التماس قيلگن اېكن. مېن دوستيم يورتداش جنابلريگه تشكر بيلديريب، عادتيمگه قرشی فقط حرمتلی اۉقووچيلرنينگ ذهنلرينی بو حقده روشن قيلماق اوچون مذكور  نقدلر-تۉغريراغی "سچرتمه" لرگه قيسقه ملاحظه لرنی يازه من:

- سۉزليكلرده، "نقد" يخشی و يمان نی فرقلش و اجره تيش؛ ادبياتده اېسه سۉزنينگ محاسن و معايبی نی آچيقلش دېگن معنالر بېريلگن. (دكتور محمد معين، فرهنگ فارسی، 4-جلد، شو ماده)

بوندن تشقری "نقدچی" علمي نقد اصوليگه اساسله نيب، موضوعگه حاكم بۉليشی؛ نقد قيلينه ديگن مسأله نی چوقور اۉرگه نيب چيقيشی؛ قاله بېرسه نقد آقيميده هرقنداق "حب و بغض" دن ييراق بۉليشی و اثر مؤلفی شخصيتی گه نسبتاً هرقنداق حقارت و تعرضدن اۉزينی و تيلينی تييشی ادبياتچيلر تماندن تأكيدلنگن.

"كۉز" مستعار آتلی كيمسه نينگ "سچرتمه" سی و شخصيتی "علمي نقد" نينگ تعريفی، اصولی و شرطلريگه قنچه لر ماس و اويغون اېكنيگه حكم چيقاريشنی، سيز حرمتلی اۉقووچيلرنينگ قضاوت لرينگيزگه حواله قيله ميز!

 افغانستان اۉزبېك ادبياتچيلگی بۉييچه، مطبوعاتيميزده نشر بۉلگن نقد معيارلريگه نسبتاً ماس ايكيته نقدنی عزيز اۉقووچيلر مراجعت قيليشلری اوچون اېسله يمن: بيری، حرمتلی نورالله آلتای كمينه نينگ "وكالت دغدغه لری" كتابيگه يازگن قيسقه نقدی (www.turklar.com)؛ ايكينچيسی، كمينه نينگ جناب نورالله آلتای نينگ "اۉزبېك تيلی سۉزليگی" كتابيگه يازگن نقدی (uzbekweblogers.blogfa.com  ده حليم يارقين ويبلاگی همده "آيدين" مجله سی، 1388، 9-سان). قاله بېرسه، كلاسيك ادبياتيميزده بويوك متفكر و شاعر ميرعليشيرنوايی نينگ "مجالس النفايس" اثريده، شاعر بنايی حقيده گی بيلديرگن فكر و ملاحظه لرينی اۉقيب، نوايی گه دايم متعرض بۉلگن بنايی گه نسبتاً اولوغ نوايی نينگ توتگن يۉريغیدن هم اۉرگه نيب، اۉرنك آليش كېره ك.    

- افغانستان اۉزبېك تيليده گی "فرازيولوژيك عباره لر" تۉپلمی كتابخانه يی همده ساحوی ايزله نيشلر ارقه لی يره تيلگن. اونينگ تأليفيده نه يلغوز تېگيشلی اثرلردن فايده له نيلگن، بلكه افغانستان، اۉزبېكستان و توركيه عالملری بيلن هم اوچره شوولر اۉتكزيليب، فكرلر المه شيلگن و تجربه لريدن فايده له نيلگن. قاله بېرسه مأخذلرده تانيتيلگن تۉپلملرده قۉللـه نيلگن متودلر هم كېره‌كليگيچه كۉزده توتيلگن.

- مقاله نی "كۉز" چوقور اۉقيمه ی، تۉپلم افغانستانده اۉزبېك تيليده عملگه آشيريلگن بيرينچی ينگی ايش دېيلگن حقيقتنی شاشقالاقليك بيلن انگلمه ی يا "كۉز" بۉليب كۉرالمه ی، هيچ قنداق ينگيليك اېمس دېب، اۉزبېكستانده گی قيلينگن ايشلرگه ناشيانه اشاره قيلگن. نه چاره، سياز قره‌شلی و يوره گی كينه و غرضدن تۉله بونداق كيمسه دن بشقه نيمه هم كوتيش ممكن؟! "كۉز" كبی كيمسه لرگه ياقمسه هم، بو ايش افغانستانده تيليميز بۉييچه قيلينگن بوتونله ی بيرينچی و ينگی ايش،دېب ينه بير قتله تأكيدلش كېره‌ك! حتی دری تيلیده گيلرنينگ هم آز مقدارينی تاجيكستانليك عالم تۉپلب نشر اېتگن، نه افغانستانليك عالملر!

- "كۉز"نينگ شو ترماقده حتی اۉزبېكستانده قيلينگن ايشلردن خبرسيزليگی و ميه سی بۉشليگی يققال كۉرينيب تورگن. چونكه، او مقاله ده بيز اېسله گن عالم و اثريدن تشقری اۉزگه بيران عالم يا اثرنی اېسلالمه گن و تۉغريسی اېسلالمه يدی هم! مقاله ده اېسلنگندېك، تيلچيليكده بو ترماق نينگ ياشليگی و ينگيليگی اوچون حقيقتده هم شغللنگنلر سناقلی و اثرلر هم آز دير. اۉزبېكستانده شو ساحه ده كتاب، رساله يا مقاله چيقرگنلر آتی مأخذلر فهرستيده بار. اولردن اساسی و كېنگ كۉلمده ايشلب كتاب چيقرگن عالم دكتور شوكت رحمت الله يوف دير. چونكه او كيشی نينگ دكتورليك علمی ايشلری هم "عباره" لر بۉليب، شو جريانده بير نېچه مقاله و اوچته كتاب نشر اېتگن. كتابلردن بيری 1000 ته عباره تۉپلمی و ايكيته سی اېسه دكتورليك علمی ايشیگه تېگيشلی دير. (اۉزبېك تيلی فرازيولوگيه سينينگ بعضی مسأله لری، تاشكېنت: 1966 ييل و اۉزبېك تيلی نينگ قيسقه چه فرزايولوگيك لغتی، تاشكېنت: 1966 ييل.)

حرمتلی اۉقووچيلرنينگ معلوماتی اوچون شونی اېسلش كېره ك كه، حاضر اۉزبېكستانليك تانيقلی عالم پروفيسور دكتور اېرگش عمروف نوايی اثرلريده گی فرازيولوژيك عباره لرنی تۉپلب نشرگه تيارلماقده. كمينه استاذنينگ التماسلريگه كۉره بو ايشده او كيشی بيلن بيرگه فكر المه شيب توريبميز.

- تۉپلمده افغانستان اۉزبېكلری تيليگه خاص، افغانستان و اۉزبېكستان اۉزبېك شيوه لری بيلن مشترك، بيز و بشقه توركی قرداشلر تيليده گيلر بيلن مشترك، قاله بېرسه دری و حتی عرب تيللريده گی مشترك اۉرنكلرك بارليگيگه كتاب نينگ تأليفيده نظرده توتيلگن يۉريقلر فهرستيده ايتيلگن. بيراق تۉپلمده گی عباره لرنی "كۉز"، اۉزبېكستانده گی فقط فارسي لشگن عباره لری دېگن سۉزی درواقع خلقيميزنينگ تيلیگه توهين و قابليتی و سۉز بايليگينی انكار اېتيش دېمك دير! اونينگ بو ادعاسی بيرياقلمه و غيرعلمي دير. بو مسأله ده اۉلكه لر او ياقده تورسين، حتی بير منطقه نينگ ايكی قيشلاق تيلی و آغزه كی ايجاديده فرقلر و اۉزيگه خاص و منحصر عنصرلر بار! بو حقيقتنی توشونيش و تن آليش كېره ك!  

- بو مسأله ده "كۉز" اۉزی ايتگنيدېك، كووانتوم فزيكی او ياققه تورسين، حتی عادی حسابنی هم بيلمه ی، تۉپلمده گی عباره لرده اۉزبېكستانده اوچره ميديگنلری هم بۉليشی ممكن (اونچه ليك كۉپ اېمس)، دېب حكم چيقرگن و حقيقتده يوقاريده انكار اېتگن خطا سۉزينی بيليب-بيلمی اۉزی رد اېتگن! لېكن، "كۉز" اگر مقاله نی شاشيلمسدن سياز اېمس، چوقورراق اۉقيب، عادی حساب درسينی هم بيلگنده اېدی، شوكت رحمت الله يوف كتابيده 1000 ته و بيزنينگ تۉپلميميزده اېسه 2700 ته نی تقاسلب، (اونچه ليك كۉپ اېمس) دېگن سۉزنی ايشلتمس اېدی! (حداقل شو ايكی اثرنی تقاسله گنده هم!)    

- "كۉز" تۉپلمده گی عباره لر ادبي تيلده بۉلمه ی، آغزه كی شيوه ده يازيلگنينی معلوماتسيزليگی طفيلی تېلبه لرچه قره له گن و اۉزيچه حكم صادر قيليب، ناتۉغری دېگن. حال بو كه، خلق آغزه كی ايجادی خلق نينگ مالی دير و اۉته امانتدارليك بيلن يازيب آلينيشی كېره ك. عكس حالده مسخ بۉليب، اصليتيدن اجره له دی. عيناً شو نرسه كۉزده توتيليب، خلق آغزه كی ايجادی ايكی شكلده كاغذ يوزيگه توشيريله دی (نشر اېتيله دی):

بيری، عيناً راوی ايتگن شيوه ده (آغزه كی شيوه ده). بو نرسه علمی اعتبار و اهميتگه اېگه بۉليب، تيل و لهجه لر تحقيقاتچيلر اوچون اۉته مهم و اساسی منبع دير؛

ايكينچی، ادبی تيلده. بو عامه باب نشر بۉليب، كۉپراق عادی كتابخوانلر اوچون مولجلنگن بۉله دی.

تۉپلمده اساساً بيرينچی يۉريق تنلنگن و بونده ايلگريدن اۉزبېكستانليك تيلچی عالملر بيلن هم مصلحت‌لشيلگن. عباره لر افغانستان اۉزبېكلری شيوه سيده (آغزه كی شيوه ده) يازگنميز. بيراق هر عباره ادبی تيلده ايضاحله نيب، مثاللر اېسه آغزه كی شكلده بېريلگن. بو نرسه فهرستده هم ايتيلگن؛ تۉپلمدن بير مثال:

                         442- باش مینن بارماق:

Bosh minan bormoq                                                        

                        اۉته اخلاص و مراق بیلن بارماق

                       سیز چقیرینگ-چی. بشقه­لر ایاق مینن بارسه، بیز باش مینن باره­بیز!

اېندی "كۉز" خلق آغزه كی ايجادی نينگ بو خصوصيتینی اعتبارگه آلمه ی، تنقيد برماغينی ششگن، يلچيمس، كمپيردی، تيشدی، مينن، ... كبی خلقيميزنينگ آغزه كی شيوه سيده ايشله تيله ديگن سۉزلرگه قۉييب، اۉزيچه ادبی شكلينی كۉرسه تيب، گويا كته خطانی كشف اېتگنينی كۉز-كۉز قيلماقچی بۉلگن. حال بوكه، بيز كۉرستگن شكللر خقلقيميزنينگ آغزه كی شيوه سيده گی تۉغری شكلی دير. بو اۉرينده، "كۉز" بو ساحه نی بيلمه گنليگی باعث، شاشيليب گويا تنقيد قيلگن و بيكارگه جرساليب، تماغ ييرتگن!

- "كۉز" گويا تيل متخصصی صفتيده مقاله ده ايشله تيلگن "تيلچيليك"، تيلچی، "تيلماج"، "ادبياتچی"، ... كبی خالص اۉزبېكچه (توركچه) سۉزلرنی و ايشله تيليشينی اساسيز ناتۉغری، دېب تنقيد قيلگن! تيلچيليك= تيلشناسليك، تيلماج= ترجمان، ادبياتچی=ادبياتشناس، تيلچی=تيلشناس بو اصل اۉزبېكچه سۉزلر قه ی گرامر قاعده لريگه كۉره ناتۉغری بۉليب، و نيمه سببدن بيز ايشلتمه يليك؟ حال بو كه اولر اۉزبېكستان ادبی همده آغزه كی تيليده "كۉز" كۉزله گن تيلشناس، تيلشناسليك، ادبياتشناس، ادبياتشناسليك سۉزلر بيلن مترادف شكلده بيملال كېنگ كۉلمده ايشله تيلماقده. بو حقده اۉزبېكستان مطبوعاتيدن كۉپلب اۉرنكلر كېلتيريش ممكن.

"كۉز" متخصص صفتيده سچرتمه سيده "دانا سۉز" دېگن بيريكمه نی ايشلتگن. عادی اۉقيمشيلی كيشی هم دانا معلم، دانا قيز، دانا طبيب، دانا كيشی و حتی دانا سيچقان دېيليشی تۉغریليگينی بيله دی، ليكن دانا سۉز، دانا ايش، دانا فكر كبی بيريكمه لر تۉغری اېمس، البته. "كۉز" شونچه ادعالری بيلن دانا سۉز بيريكمه سينی ايشله تيب، خطا قيلگن.

- "كۉز" مقاله ده گی سۉزليكلرده هم "عباره" لر بار دېگن جمله نی اۉقيب، آلد-ارقه سيگه قره مه ی، چپك چاليب اۉزيچه رد اېتيب، حتی استهزا بيلن مؤلف نينگ بيليمی يۉق دېب جر سالگن!

حرمتلی اۉقووچيلرگه اېسلش و "كۉز" گه شونی اۉقتيريش كېره ك كه، سۉزليكلرده ايريم مدخل سۉزلر ايضاحلنگندن سۉنگ، اولرگه تېگيشلی بعضی عباره لر هم (مدخل صفتيده اېمس، البته) كېلتيريليب، حتی اولر هم ايضاحلنگن. اۉزبېكچه و فارسچه سۉزليكلر (جمله دن اۉزبېك تيلی نينگ ايضاحلی لغتی "كۉز"ده هم بۉلسه كېره ك!)گه مراجعت قيلينگنده، بو نرسه نی يققال كۉريش ممكن. سۉزليكده مقال، عباره، شعر، مقوله و ... بار دېگن نرسه، سۉزلر قطاری مدخل صفتيده دېگنی اېمس-البته. كۉپلب سۉزليكلر (مثال اوچون دېوان لغات التورك) مقاللر، مقوله لر، شعرلر، عباره لر و ... مخزنی هم دير و  شو نقطه نظردن كته اهميتگه اېگه. غرض و عقده بيلن موضوعگه سياز قره گن "كۉز" نينگ مسأله ده كلته فهمليگی و موضوعدن ناآگاهليگی اۉز-اۉزيدن بېللی! بو اۉرينده او، درواقع "اله تاووق سمان ساچگن، ..." ايشنی قيلگن. فقط تأسف قيليش كېره ك!

- مقاله ده دكتور عارف عثمان، دكتور فيض الله ايماق، عبدالحميد عاطف، نورالله آلتای، صالح محمد حساس، نعمت الله يۉلداش و بشقه بير عده عالملر و مؤلفلرنينگ آتلری و اثرلری قطاری دكتور شفيقه يارقين و كمينه نينگ آتلری و كتابلری هم عيناً موضوعگه تېگيشلی بۉلگنی اوچون اېسلنگن. اگر بشقه لر اېسلنمه ی، فقط اۉزيميز اېسلنگنده اېدی، اونی ريكلام دېسه بۉلر اېدی. اگر "كۉز" هم همت قيليب، متخصصليك بيليميدن فايده له نيب، شو ساحه گه تېگيشلی بيرار ميده اثر هم چيقرگنده اېدی، البته كه اونی هم "ريكلام" قيلر اېديك! هزلدن اۉتسك، بو يېرده، "كۉز" نينگ ادعاسی نااۉرين و فقط عقده، رشك و بدبينليكدن كېليب چيققن، خلاص!   

- افغانستانده برچه اۉزبېكلر (حتی ضيالیلر) "قۉلی كج" عباره نی ايشلته ديلر. "قۉلی اېگری" وريانتی ادبی تيل و اۉزبېكستانده ايشله تيله دی. شونينگدېك، "بالا كېتماق" بيز ايشلتگن (اۉغيرله ماق) معناسيده افغانستان اۉزبېكلريگه خاص عباره بۉليب، اۉزبېكستانده ايشله تيلمه يدی هم و اولر بونی توشونمه يديلر هم! خودی شو معناده "زير اورماق" دېگن تغين بير عباره هم بار. "كۉز" معناسينی اۉزيچه "كتته كېتماق" دېب، بو حقده بيلمينی كۉرستماقچی بۉلگن بۉلسه هم، خطا قيلگن! چونكه "كته كېتماق"، عباره نی خلقيميز بشقه معناده ايشلته دیلر. بيزنينگ تۉپلمده بو عباره قوييده گيچه ايضاحلنگن:

                             2056- كته كېتماق:

Katta ketmoq         

1. مقتنماق؛ كوچ و امكانیتیدن یوقاری ایش قیلماقچی بۉلماق

بونداق كته كېتماقچی اېكن‌سیز، سرمایه‌نگیز یېترلی می؟

2. سفر یا بیرار یوموش (ایش) اوچون اوزاق مدت صرفله‌ماق

بو قتله قیشلاققه كته كېتیب قالدینگیز، تینچلیك میدی؟!

حرمتلی اۉقووچيلر،

بيز يوقاريده "كۉز" نينگ يازگن به اصطلاح "نقد"یگه قرشی جوابنی يازيب، اونده مذكور كيمسه نينگ تنقيدلری و ادعالری قنچه لر غيرعلمی، خطا و اساسسيز اېكنی، اونينگ "نقد" اصوللری و آدابيدن قنچه ليك اوزاقليگی و ناآگاهليگی، ميه سی و شخصيتی قنچه ليك عقده، غرض، قيزغنچاقليك و بدبينليك بيلن يوغريليب كېتگنی، مقاله موضوعیده قنچه لر كمچيليگی بۉلگنی، ... نی مقاله همده اونينگ اۉز سچرتمه سيدن انيق مثاللر بيلن آچيقله ديك.

محروميت، حقارت و تاپته ليشلرنی باشدن كېچيريب، عقده، رشك، و بدبينليك كبی روحی كسليككه يۉليققن كيمسه لر حياتده كۉپ. كۉز، نظربېك، بيكارچی، قيزيل قلمپورلرنينگ سايتلرده ترقتگن و ترقته ياتگن سچرتمه لری و "نقد" دېب برچه اۉزبېك ضياليلريگه تشلنگنليكلری و حقارت قيليشلری، اولرنینگ (يا اونینگ) انه شونداق روحی كسلی بارليگيدن دلالت قيله دی! اينيقسه بولرنينگ برچه يازوولريدن يگانه متخصص دېگن ادعا و من-منليككه بېريليب، ميده و كته سناقلی عالملريميزنی حقارت قيليب، علمی عنوانلری؛ قيلگن ايشلري؛ اۉزگه تيللر عالملری قطاری اېريشگن يوتوقلرينی تن آلمه گنليكلری يققال كۉرونيب توريبدی. نه چاره، خلقيميزنينگ "جوگيدن باتير چيقسه، اول اۉز خيمه سينی يانيديره دی" دېگنلری بي چيز اېمس اېكن-ده!!!  

بو جوابدن سۉنگ، اۉزينی "عاج برجیده" و "يگانه" دېب اۉيلب يورگن "كۉز" نينگ غضبی تاباره قَينب، ينه ده اوج آليب كېتيشی ممكن. بيراق بيز دانا خلقيميزنينگ "... نينگ سرينی آچ، اوروشسه، قاچ" دېگن عجايب مقاللريگه عمل قيله ميز و كوچه بدل قيليب، سكوت قيله ميز!! كاروانيميز بونداق كيمسه لرنينگ جرساليب تماغ ييرتگنلريگه قره‌مه‌ی، اۉز يۉلينی دديل باسيب كېته بېره دی! هر نرسه نينگ تۉغريلگينی زمان گينه كۉرسه ته دی!           

مقاله درواقع تيارلنگن كتاب نينگ مقدمه سی اېدی. تۉپلم تأليفيده قۉللـه نيلگن يۉريقلر فهرستینی مقاله ده ضرورتی بۉلمه گنليگی اوچون آلمه گن اېديك. اېندی حرمتلی اۉقووچيلر فايده لنيشلری و اينيقسه "كۉز" نينگ كۉزينی آچماق مقصدده فهرستنی هم قوييده بېره ميز. 

كتاب تأليفيده قوييده‌گی يۉريقلر كۉزده توتيلگن:

1. برچه فرازيولوژيك عباره‌لر افغانستانده اۉزبېك تيليده باسيليب چيققن كتابلر، نشريه‌لر همده ساحوی ايزله‌نيشلر اساسيده تۉپلنگن؛

2. فرازيولوژيك عباره‌لرنينگ (اَيريم سناقلی ادبي اۉرنكلردن تشقری) دېيرلی برچه‌سی افغانستان اۉزبېك تيلی آغزه كی شيوه‌سی اساسيده يازيلگن. شونينگ اوچون ادبي تيليميزده‌گی "نينگ"، "نی"، "گه" و "ده" كېليشيكلر، اوشبو شيوه خصوصيتی‌گه كۉره اۉرينلی يېرلرده ايشله‌تيلمه‌گن.

3. ايريم استثنالر و مجبوری حالتلردن تشقری، كتاب حجمی ييريكله‌شيب كېتمسليگی اوچون، فرازيولوژيك عباره‌لرنينگ مصدری حالتی‌گينه يازيليب، فعل‌نينگ بشقه شكللری كۉرسه‌تيلمه‌گن؛ مثال اوچون: "كۉككه كۉترماق" ده‌گی فعل نينگ (كۉتردی، كۉتردينگ، كۉترديم، كۉتردينگيز، ... كبی) شكللری يازيلمه‌گن. اۉقووچی‌نينگ اۉزی اولرنی توشونه‌دی، دېگن اميدده‌ميز؛

4. سناقلی استثنالردن تشقری، يوقاريده‌گی دليلگه كۉره عباره‌لرنينگ وريانتلری و اۉخششلری هم بېريلمه‌گن؛ مثال اوچون: (كۉكلرگه كۉترماق، آسمانگه كۉترماق، يوقاريلرگه كۉترماق،... كبی)؛  

5. معناداش فرازيولوژيك عباره‌لرنی ايضاحله‌گنده، گرامرليك توزيليشی و شكلی توگلراق، قاله بېرسه خلق تمانيدن كۉپراق قۉلـله‌نه‌ديگنی اساس آلينيب، بشقه‌سی "←" بېلگيسی بيلن اونگه ارجاع قيلينگن؛ مثال: "آغزيگه سبه‌له‌ماق" عباره ايضاح بېريلمه‌ی، "آغزيگه اورماق" عباره‌گه بونداق ارجاع قيلينگن: "← آغزيگه اورماق"؛

6. ايريم فرازيولوژيك عباره‌لرده‌گی سۉزلر بشقه بير سۉز يا سۉزلر بيلن المه‌شيليب، ينگی عباره توزيشی ممكن. بونداق حالتلرده، المشووده كېله‌ديگن سۉز يا سۉزلر قوس ( ) ايچيده كۉرسه‌تيليب، اَيری عباره يازيشدن واز كېچيلگن؛ اۉرنكلر: "اجلی كېلماق (توتماق)"، "ارقه‌سیدن (پشتيدن) بۉلگن"، "اوی (دكان، چۉنتك)دی اورماق" و بشقه‌لر؛

7. هر بير فرازيولوژيك عباره نينگ بير، ايكی، ... ايضاحی يا معنی‌سی اۉزی نينگ ايری تېگيشلی اۉرنك يا مثالی بيلن بېريلگن؛

8. كتابگه فرازيولوژيك عباره بۉلگن اَيريم دعا و آلقيشلر؛ قرغيش و سۉكيشلر و آنت (قسم)لر هم كيريتيلگن؛

9. هر بير فرازيولوژيك عباره‌دن سۉنگ، عين عباره اۉزبېكستانده قۉللـه‌نه‌ديگن لاتين يازوويده هم بېريلگن. بو نرسه عباره‌لرنی انيق و تۉغری اۉقيشيگه هم كمك قيله‌دی، البته؛

10. كتابده‌گی كۉپلب فرازيولوژيك عباره‌لر افغانستان اۉزبېك تيليگه خاص بۉلسه‌ده، بيراق اولرنينگ انچه بۉليمی اۉزبېكستان اۉزبېك شيوه‌سیده (عيناً يا بيرآز فرقلی) هم بارليگی انيق. قاله‌بېرسه، ايريم اۉرنكلر نه‌يلغوز بشقه قرداش توركچه‌لر، جمله‌دن توركيه توركچه‌سیده، بلكه دری و بشقه تيللرده هم (عيناً يا بيرآز فرقلی) قۉللـه‌نيليشی يا بارليگیگه شك يۉق؛ مثال اوچون: "ايگينه مينن قودوق قازماق" و "قاش قۉيه‌من دېب، كۉز چيقرماق" هم افغانستان، هم اۉزبېكستان و هم توركيه‌ده (بيرآز فرقلی) قۉللـه‌نيله‌دی يا "كۉتيدن كۉترماق"، "بالا كېتماق" و "زير اورماق" كبيلر افغانستان اۉزبېكلريگه گينه خاص عباره بۉليب، اۉزبېكستان و توركيه‌ده اوچره‌مه‌یدی. قاله بېرسه، "نااميد شيطان" و "حسنِ غمكش" كبيلر هم اۉزبېك تيلی و هم دری تيليده بيردېك قۉللـه‌نيله‌دی؛

11. كتابگه، بيزنينگ تيليميزگه كيريب اۉزلشگن ايريم اره‌لش يا خالص دری يا عربچه فرازيولوژيك عباره‌لر هم كيريتيلگن، بيراق بونداق اۉرنكلر سناقلی دير؛ اۉرنكلر: "حسنِ غمكش"، "نااميد شيطان" و "جن و بسم الله" كبيلر؛  

12. بو كتابده، بيز وقت و امكانيتيميزگه يره‌شه تيليميزنينگ (2706) ته فرازيولوژيك عباره‌سينی تۉپلب، نشر اېتديك. بو "دريادن تامچی" دېمك دير. قالگن اۉرنكلرنی اېسه تيليميزنينگ جانكويرلری، غيرت قيليب تۉپله‌یديلر دېگن اميدده‌میز.

حرمتلی عالملر و اۉقووچيلر، بو اثر و اونده‌گی فكرلر همده تۉپلنگن عباره‌لر حقيده اۉزلری‌نينگ خالصانه علمی فكر و نظرلرينی كمينه گه بيلديريب، ممنون قيله‌ديلر دېگن اميدده‌من.

بو ايش نينگ عملگه آشيشیده، اينيقسه ساحوی ايش جريانيده، مېنگه كۉپلب كيشيلرنينگ صميمی كمكلری يېتگن. اولرنينگ آتلری اوزون فهرستنی توزه‌دی. شوباعث، برچه‌لريدن كېچيريم سۉره‌ب، اولرگه منتدارچيليك بيلديره‌من. اولوغ تېنگری، تيليميز و فرهنگيميزنی يوكسلتيريشده برچه‌میزنی قۉللـه‌سين!

 

 

 

   

 

"زمزم"  نینگ تاریخی

عرب تاریخچی لرنینگ فکرلریگه کۉره، اوشبو صحرا جایلرده سونینگ پیدابۉلیشی، الله نینگ مرحمتی بیلن ابراهمی علیه السلام و اونینگ اۉغلی اسماعیل علیه السلام حرمت لری اوچون معجزه صفتیده اوشبو بولاق نی چیقردی.

ابراهیم علیه السلام مصردن فلسطین گه قیته یاتگن لریده خاتینی سارا فرزند کۉره آلمه گن اېدی. بوندن ایکه له سی هم عذابده اېدی.  شونده سارا آنه میز اۉزلرینی حاجر اسلمی خذمتکاریدن ابراهیم علیه السلام اۉیله نیشی گه تکلیف قیلدی. ابراهیم علیه السلام  بونی قبول قیلمه گن اېدی لېکن  تېنگری تعالی  تامانیدن کېلگن وحی دن سۉنگ راضی بۉلدی. بی بی حاجر هم تېزکونده حامله داربۉلیب اونگه اۉغیل توغیب بېردی. اسمینی اسماعیل قۉییشدی. سۉنگ سارا و حاجر آره سیده تورلی خیل عداوتلر پیدابۉله باشله دی. سارا آنه میزهم ابراهیم علیه السلام دن حاجرنی و اونینگ اۉغلی نی اوزاقراققه کېتیشی نی التماس قیلدی.

ابراهیم علیه السلام اۉغلینی جوده یخشی کۉرگنی اوچون بو قرارگه راضی بۉله آلمس اېدی، اما خدا تامانیدن سارانی قبول قیل دېگن بویروق توشدی. شوندن سۉنگ او راضی بۉلدی و حاجر و اونینگ اۉغلینی عربستانده گی چۉللردن بیریگه خدا کۉرستگن بارسه کېلمس تامانلرگه باریب تشله ب کېلدیلر.

تېزآره ده اولرنینگ سو ذخیره لری توگه ب قالدی، حاجر هم اطرافینی یوگوریب سو قیدیره باشله دی، لېکن برچه حرکت لری بی فایده بۉلدی، باله اېسه چینقیرلب ییغله ی هم باشله دی. حاجر باله نینگ اۉلیشی نی کۉرمس لیگی اوچون اوزاقراققه کېته دی، اسماعیل ییغله شدن تۉخته مه ی آیاغی بیلن یېرنی اوره باشله یدی. شونده  معجزه- عیناً  شو جایدن بولاق سویی آتیلیب چیقه دی. اسماعیل هم تینچیب قاله دی.  حاجر اۉغلینی آلدیگه یوگوره دی(او یاوایی حیوانلر اونگه هجوم قیلیشدی دېب اۉیله یدی)

لېکن سو بولاغینی کۉریب خرسندچیلیگی ایچیگه سیغمه ی باله نی سوگه تۉیدیریشه باشله دی، سۉنگ  اېسه اۉزینی هم  چناغینی باستیردی. معجزه وی سو کېتیب قالمسلیگی، یوق بۉلیب کېتمسلیگی اوچون اېسه اطرافینی تاشلربیلن چېگره لب قۉیدی. زمزم سوویی نینگ پیدا بۉلیشی هم عیناَ شو روایت گه باغلنه دی.

فرازيولوژيك عباره‌لر و اولرنينگ خصوصيتلری

محمد حليم يارقين

فرازيولوژيك عباره‌لر و اولرنينگ خصوصيتلری

 

فرازيولوژيك عباره‌لر هر بير تيل‌نينگ مهم بيرليكلريدن سنه‌له‌دی. بو سۉز، اۉزبېك تيليده "فرازيولوژیك عباره" يا قيسقه‌چه شكلده "عباره" و توركيه‌ توركچه‌سیده اېسه "دېيم" (deyim)، دېب يوريتیله‌ی.

"عباره" تيل‌نينگ عليحده بيرليگی بۉليب، توزيليشی‌گه كۉره اېركين باغلنمه يا كه جمله‌گه تېنگ، تۉليق يا كه قسماً معنی‌گه كۉره قيته شكللنگن و صيقللنگن، تورغون سۉز بيريكمه‌‍‌لرينی اۉز ايچيگه آله‌دی.[1]

عباره‌لر هم خودِّ مقاللر و مقوله‌لر سينگری اولوس تمانيدن يره‌تيلیب، كېنگ مقياسده ايشله‌تیله‌دی. عباره‌لرنی فرازيولوژی علمی مطالعه قيله‌دی و اۉرگنه‌دی. ‌"فرازيولوژی يونانچه سۉز بۉليب، او يونانچهPhrasis”  “ توشونچه يا عباره و loges تعليمات يا بيليم معنی‌سيده‌گی سۉزلردن تركيب تاپگن. شونگه كۉره "فرازيولوژی"، عباره‌لر(دېيملر)نی مطالعه قيليش بيليمی دير."[2]

"اۉزبېك تيلی نينگ ايضاحلی لغتی" ده بو سۉز حقيده شونداق يازيلگن:

فرازيولوگيه [فرازيولوژی]: 1. تيلشناسليك نينگ بيرار تيلگه خاص برقرار سۉز بيريكمه‌لری و عباره‌لرينی اۉرگنه‌دیگن بۉليمی 2. بيرار تيلده‌گی برچه برقرار سۉز بيريكمه‌لری و عباره‌لری مجموعی[3]

          دېمك، فرازيولوژی تيلچيليك بيليمی‌نينگ بير ترماغی بۉليب، او عباره‌لر(دېيملر) و اولرنينگ تاپيليش تاريخی همده توزيليش و مضمونی نقطه نظردن تېكشيره‌دی و تحقيق قيله‌دی.

          فرازيولوژی تيلچيليك بيليمی نينگ نسبتاً ياش ترماغی سنه‌له‌دی. بو علم اساساً ييگيرمنچی عصر، اينيقسه سۉنگگی اۉن ييلليگيده رواجلندی.

          فرازيولوژیك عباره‌(دېيم)لرنينگ حدودينی بېلگيلشده، اينيقسه مضمون-محتواسی‌گه كۉره عالملر اره‌سیده قوييده‌گی اوچته نظر بار:

1.             بير تۉپ (گروه، دسته) عالملرگه كۉره، تركبيده‌گی برچه سۉزلر كۉچمه معنی‌ده ايشله‌تیلگن عباره‌لرگينه فرازيولوژيك عباره (دېيم) دير؛

2.             ايكينچی تۉپ بيليمدانلرگه كۉره، عباره‌ده‌گی بير سۉزگينه اگر كۉچمه(مجازی) معنی‌ده ايشله‌تيلگن بۉلسه، او فرازيولوژیك عباره(دېيم) دېيله‌دی؛

3.             اوچينچی تۉپ عالملرنينگ فكريچه، كۉچمه معنی‌سيگه قره‌مه‌ی، تيل‌نينگ برچه صيقللنگن و قورچ عباره‌لرينی فرازيولوژيك عباره (دېيم) دېيش ممكن.[4]

قاله‌بېرسه، فرازيولوژیك عباره‌لرنينگ توزيليشی حقيده هم تورلی فكرلر بار. چنانكه، اَيريم عالملر مقوله‌لر و مقاللرنی هم فرازيولوژيك عباره‌لر، دېب بيلسه‌لر، بشقه بير عده عالملر بو فكرگه قۉشيلمه‌یديلر. هرحالده، فرازيولوژی بيليمی ساحه‌سيده كېليشماوچيليكلر كۉپ بۉليب، بونده يېچيمی تاپيلمه‌گن مسأله‌لر حالی تله‌ی‌گينه.

بو اۉرينده شونی اېسلش كېره‌ك كه، گرامرليك تماندن توگللنگن فكرنی بيلديرووچی اۉتكير مضمونلی، كۉچمه معنی‌ده‌گينه ايشله‌تيلووچی قيسقه، ايخچم خلق حكمتلری "مقال" سنه‌له‌دی.[5]

مقوله، فرازيولوگيزم (عباره‌لر) و مقاللر هر بير تيل نينگ گۉزه‌ل بايليگی دير. فرازيولوژيك عباره‌لر تيل‌نينگ افاده‌لاوچی كوچی و قابليتی همده ايشله‌تووچی نينگ يوكسك استاتيك ذوقی و مهارتینی بيلديره‌دی. بو اوچله توشونچه اره‌لريده‌گی فرقنی بېلگيلش كېره‌ك.

مقال ايكی بۉليمدن عبارت: محاكمه و خلاصه يا نتيجه، يعنی بيرينچی بۉليمده كۉزده توتيلگن يا كۉنده‌لنگ قۉييلگن مسأله بيان اېتيليب (محاكمه قيلينيب)، معلوم فكر اَيتيله‌دی، ايكينچی بۉليمده اېسه اونگه تېگيشلی نتيجه يا خلاصه، اۉگيت صفتيده اَيتيله‌دی. اۉرنك اوچون: "ايشله‌سنگ، تيشله‌ی سن!"

بو مقالده بيرينچی بۉليم (ايشله‌سنگ)ده ايش قيليش و محنت چېكيش اَيتيلگن (مطرح قيلينگن) بۉلسه-ده، ايكينچی بۉليم (تيشله‌ی‌سن!) ده اېسه اونينگ نتيجه‌ يا خلاصه‌سی اَيتيلگن. تغين بير نېچه اۉرنك:

-        قصاب كۉپه‌یسه، مال حرام اۉلر.

-        كلته كسوو، قۉل كويديرر.

-        شَشگن قيز، اېردن يَلچيمس.

-        سِينلگن‌دی، سِينه‌مه!

-        قيميرله‌گن، قير آشر.

مقوله‌ اېسه، عموماً بير بۉليمدن عبارت بۉليب، اساساً اۉگيت يا نصيحت صفتيده اۉقتيريله‌دی. بشقه چه قيليب ايتگنده، مقوله درواقع مقال‌نينگ بير قسمی (كۉپراق ايكينچی بۉليمی)، يعنی خلاصه‌سی كبی دير؛ اۉرنك اوچون: "آدم قيلالمه‌گن ايش يۉق" بو مقوله‌ده، اساساً انسان نينگ قابليتی و استعدادی اۉگيت صفتيده اۉقتيريلگن. تغين بير نېچه اۉرنك:

-        آته‌لر سۉزيگه عمل قيل!

-        آنه حقی توگنمس.

-        ادب بازارده ساتيلمس.

-        كمپيردی دردی غۉزه

-        اۉليككه اۉق آتمه!

فرازيولوژيك عباره‌لر اېل تمانيدن جوده مهارت و بيليم بيلن يره‌تیليب قۉللنه‌دیگن افاده و گۉزه‌لليك، جانلی‌ليك و قوييلگن قيسقه، ايخچم و مستقل سۉزلر دير.[6]  فرازيولوژيك عباره‌ اېنگ آزی بيلن ايكی مستقل سۉز (لكسيمه)دن عبارت بۉليب، بير توشونچه‌نی گينه بيلديره‌دی؛[7] مثال: "قۉلی كج":

-        "او، باله‌ليكده ييقيليب، قۉلی كج بۉليب قالگن".

-        "او قۉلی كج، پيتی‌نی تاپسه بير نرسه‌نی اۉغيرله‌یدی".

بيرينچی مثالده "قۉلی" و "كج" سۉزلری معنی مستقلليگی‌نی سقلب قالگن. حال آنكه، ايكّينچی مثالده اېسه سۉزلرنينگ مستقل معنی‌سی اېمس، بلكه عباره‌نينگ معنی‌سی، يعنی "قۉلی كج" (اۉغری) فايده‌له‌نيلگن.

شونی اېسلش اۉرينلی دير كه، اَيريم پيتلرده مقوله‌لر يا حتی مقاللر هم فرازيولوژيك عباره صفتيده ايشله‌تيليب، عملده فرازيولوژيك عباره شكلينی اۉزيگه آله‌دی؛ اۉرنك اوچون: "نيمه اېكسنگ، اۉشه‌نی اۉره‌سن!" بو بير مشهور و كۉپ قۉللنه‌ديگن مقال دير. اېندی شو مقالدن فايده‌له‌نيب، "تورسون اېككنینی اۉردی" دېيلگنده، او فرازيولوژيك عباره (دېيم) بۉله‌دی.

فرازيولوژيك عباره‌لرنينگ اَيريم مهم بېلگی و خصوصيتلری:

·        فرازيولوژيك عباره‌لر كيشی‌گه اۉگيت يا نصيحت بېرمه‌یدی، بلكه بير يا كه كۉپراق توشونچه‌نی‌گينه افاده‌له‌یدی؛ اۉرنك اوچون: "پوزی آسمانگه"= "مغرور"، "كۉتی آغير"= "دَنگَسه، تنبل"، "باشی خم"= "1. متواضع 2. شرمنده 3. بيرار كمچيليگی بار" و بشقه‌لر. كۉريب تورگنينگيزدېك، بو عباره‌لرنينگ هر بيری، بير يا كۉپراق توشونچه‌نی افاده‌له‌گن و اولردن هيچ قنداق اۉگيت انگله‌شيلمه‌یدی.

·        فرازيولوژيك عباره‌لرنينگ ينه بير مهم خصوصيتی شو كه، اولر قوييلگن، صيقللنگن و سيليق تيل بيرليگی بۉليب، اونده‌گی سۉزلرنی بشقه‌سی بيلن المه‌شيش يا كه اۉزگرتيش عباره‌(دېيم) نی، هم اصل شكل توزيليشی و هم اصل معنی يا افاده اېتيلگن توشونچه‌سيدن اجره‌تيب، بوزه‌دی؛ مثال اوچون قوييده‌گی اۉرنكلرگه دقت قيلينگ:

-        تيشدی، تيشگه باسماق! (چيده‌ماق)،

-        ايگينه مينن قودوق قازماق! (قيين و آغير ايش بجرماق)،

-        آسمانگه يولدوزی يۉق! (1. كمبغل و بيچاره 2. هيچ كيمی يۉق، يلغوز)،

-        تۉپ چاقماق (جوده تۉپالان و شوخليك قيلماق).

يوقاريده‌گی اۉرنكلرده هيچكيم "تيشدی، تيشگه باسماق!" اۉرنيگه "اياغدی، اياققه باسماق"؛ "ايگينه مينن قودوق قازماق!" اۉرنيگه "بېل مينن قودوق قازماق!"، "آسمانگه يولدوزی يۉق!" اۉرنيگه "آسمانگه آيی يۉق!" يا "تۉپ چاقماق" اۉرنيگه "ينگغاق چاقماق" دېمه‌یدی. چونكه، او حالده فرازيولوژيك عباره‌نينگ قالبی بوزيليب، معنی‌سی هم اۉزگره‌دی و كۉزلنگن توشونچه‌نی افاده قيلمه‌یدی.

·        كۉپ معنی‌لیك: كۉپلب فرازيولوژيك عباره‌لر بير يا بير نېچه معنی‌نی افاده‌له‌یدی؛ مثال اوچون: "آت چيقرماق" (4-بېت) عباره‌سی بير معنی‌نی؛ "اۉزيگه آلماق" (64-بېت) عباره‌سی ايكی معنی‌نی؛ "اۉتيب كېتماق" (58-بېت) عباره‌سی اۉچ معنی‌نی؛ "كۉز يومماق" (544-بېت) عباره‌سی تۉرت معنی‌نی و "باش كۉترماق" (111-بېت) عباره‌سی اېسه بېشته معنی‌نی انگله‌ته‌دی. (كتاب متنيده، كۉرسه‌تیلگن بېتلرده‌گی شو عباره‌لرگه قره‌لسين)

كۉپ معنالی عباره‌لرده اونينگ معنی‌لری اساساً بيری ايكينچی‌سيدن اۉسيب چيققن بۉله‌دی. بعضی عباره‌لرنينگ معنی‌لری بيری ايكينچی‌سی اوچون اساس وظيفه‌سينی اۉته‌مه‌یدی، هر بيری اۉزيچه شكللنگن بۉله‌دی. واقعليكدن هرگل (قتله) هرخيل موضوع اساسيده توغيله‌دی؛ مثال اوچون: "ايكی قۉل(ی) نی بورون(ی) گه تيقيب" عباره‌سی اوچ معنی‌لی دير:

-        قوروقدن قوروق، عوضيگه هيچ نرسه آلمه‌ی [يا آلالمه‌ی]"؛

-        بېكارچی بۉليب، بيرار فايده‌لی ايش بيلن شغللنمه‌ی"؛

-        [سفردن ساوغاتسيز كېليب يا بيراونيكی‌گه ساوغات‌سيز باريب].

بو معنیلر اۉز ارا باغلنمه‌یدی، چونكه اساسيده هرخيل موضوع، بشقه-بشقه واقعليك ياته‌دی: بيرينچی سيده بند (تۉله) قۉل بيلن باريب (نيمه دير آليب باريب يا بيرار نيمه آلماقچی بۉليب باريب) بۉش قۉل بيلن قيتيش؛ ايكينچی سيده اېسه قۉلنی بيرار يوموش (ايش) بيلن بند قيلمسليك؛ اوچينچی‌سيده بۉلسه سفردن قيتيب بيرار نيمه كېلتيرمه‌ی يا كه بيراونی كۉرگنی بارگنده بيرار نيمه آليب بارمه‌ی، قۉلی بۉش بارماق.[8]

·        معناداشليك: معناداشليك (مترادفليك، سينونيم) فرازيولوژيك عباره‌لر اره‌سیده هم اوچره‌یدی. ايكی عباره‌نی معناداش دېيش اوچون اولر عينِ بير معنی‌نی انگله‌تيشی شرط.

معناداش عباره‌لر عادتده بير يا كه بير نېچه جهتدن فرققه اېگه بۉله‌دی. شولردن بيری معنی قيرّه‌سیده‌گی فرق بۉليشی ممكن؛ مثال اوچون: "بالا كېتماق" عباره‌سی "قۉلتيغيگه اورماق" عباره‌سیگه، "كولینی كۉككه ساوورماق" عباره‌سی "كولی كۉككه ساووريلدی" عباره‌سیگه و "پول تيكماق" عباره‌سی "پول ياتقيزماق" و "سرمايه ياتقيزماق" عباره‌لريگه معناداش. اولرنينگ هرايكی ته‌سی بير معنی‌نی انگله‌ته‌دی.[9]

معناداش فرازيولوژيك عباره‌لرنی بېلگيلشده، اولر اساسيده بشقه-بشقه موضوعلرنينگ ياتيشی هم حسابگه آلينه‌دی؛ مثال اوچون: بيرآغيز، بيرشينگيله، بيرچيمديم، دانكچه و تيناقچه (تيرناقچه) معناداش عباره‌لری نيگيزيده هرخيل موضوعلر ياته‌دی: بيرينچيسی سۉزلش اعضاسی؛ ايكينچی‌سيده بير باش اوزوم نينگ قسمی، اوچينچی سيده چيمديب آلينه‌دیگن مقدار و تۉرتينچی و بېشينچی سيده بۉلسه قتيقراق نرسه‌لرنينگ مقداری.[10]

·        قره‌مه‌-قرشیليك: فرازيولوژيك عباره‌لرده معنی نقطه نظردن بير-بيريگه قره‌مه-قرشی اۉرنكلری هم بار؛ مثال اوچون: "يوره‌گی كېنگ" و "يوره‌گی تار" يا "تيلی اوزون" و "تيلی كلته" و يا "باشی بلند" و "باشی خم" عباره‌لر.

·        شكلداشليك: ايريم فرازيولوژيك عباره‌لرده شكل توزيليشی نقطه نظردن تېنگليك بار. شكلداشليك عادتده ايكی فرازيولوژيك عباره اره‌سیده واقع بۉله‌دی؛ مثال اوچون: "باش‌كۉترماق" و "باش كۉترماق" بيرينچی‌سينينگ معناسی (قۉزغالان، عصيان) بۉلسه، ايكينچی‌سینينگ معناسی (نيمه‌دن دير كۉز اوزماق؛ قره‌ماق).

·        وريَنتلیك: ايريم فرازيولوژيك عباره‌لر معنی نقطه نظردن عين نرسه بۉليب، فقط توزيليشده بعضی بير سۉزلريده فرقلی بۉليشی ممكن؛ مثال اوچون: "گپ(ی) ده تورماق" نينگ وريَنتلری:

1.    سۉز(ی)ده تورماق،

2.    لفظ(ی)ده تورماق،

3.    قَول(ی)ده تورماق.

بونينگ "سۉز(ی)ده قتيق تورماق" كبی تغين بير تور وريَنتی هم بۉليشی ممكن.

فرازيولوژيك عباره‌لرده اوچ شكلده ورينتلی حالت يوز بېريشی ممكن:

الف) سۉز المشتيريش؛ اۉرنكلر: تۉرت طرفينگ قبله!/ تۉرت يقينگ قبله!؛ تيليدن عسل تامه‌دی/ آغزيدن عسل تامه‌دی.

ب) سۉز قۉشيليشی؛ مثاللر: حالدن كېتماق/ حالدن كېتتيرماق؛ اېسينی تانيماق/ اېس-هوشينی تانيماق.

ج) سۉز تشله‌نیشی؛ اۉرنكلر: دريادن بير تامچی/ دريادن تامچی؛ كۉزی يوميلماق/ كۉز يوميلماق.

بو اوچلّه‌سیدن اېنگ چيگل و مركبی سۉز المشتيريليشی دير.[11]

·        تاريخي خصوصيت: ايريم فرازيولوژيك عباره‌لرده بعضی بير تاريخي شخصلر يا وقعه‌لر هم اۉرين آلگن. بو نرسه، عباره نينگ موضوع يا مضمونيگه كۉره شكللنگن بۉله‌دی. بير نېچه اۉرنك:

-        سلطان محمودتی لتی (جوده ايش ياقمس، سُست و تنبل)،

-        دقيانوس زمانيدن قالگن (جوده اېسكرگن و ايشدن چيققن)،

-        حاتم طايی (جوده سخی و قۉلی آچيق)،

-        فرعون قيتماق (جوده مغرور؛ زوروانچی)،

-        خواجه خضر قيتماق (هر يېرگه تېز و چقّان يېتيب بارماق).

تيلچيليكده فرازيولوژيك بيليمی نينگ ياشليگی و ينگيليگی اوچون، بو ساحه‌ده‌گی ايشلر هم آز دير. يعنی تحقيقاتلر آز، يېچيلمه‌گن مسأله‌لر و چلكشليكلر تله‌ی، قاله‌بېرسه تيللرده‌گی فرازيولوژيك عباره‌لر دېيرلی برچه‌سی تۉپلنمه‌گن.

توركيه‌ليك عالملر، تيللريده‌گی برچه فرازيولوژيك عباره‌لر سانينی اۉرته‌چه (8000) ته دېب چَمه (تخمين)له‌گنلر.[12] بيراق بوگونگه كېليب، توركی تيللرنينگ فرازيولوژيك سۉزليكلری تېگيشلی اۉلكه‌لريده سناقلی بۉليب، برچه عباره (دېيم)لر هم حالی تۉپلنگنيچه يۉق.

 توركيه‌ده بو ترماقده بير نېچه تۉپلم باسيليب چيققن. جمله‌دن فريدون فاضل تولبنجی اۉزی نينگ "تورك آته سۉزلری و دېيملری" كتابيده، آته‌لر سۉزی بيلن بيرگه بير تله‌ی دېيم (عباره)لرنی هم تۉپلب نشر اېتگن.[13] 

دكتور محمد هنگر مېن هم "دېيملر سۉزلوگو" آتلی بير كتابنی نشر اېتگن. بو كتاب خالص عباره (دېيم)لر تۉپلمی بۉليب، اونده مينگ ته تمل فرازيولوژيك عباره (دېيم) الفبا تيزيمی اساسيده معنی‌سی و مثالی بيلن بېريلگن.[14]

شونينگدېك، توركيه‌لیك عالم عمر عاصم آكسوو "دېيملر سۉزلوگو" آتلی كتابی نينگ 1965 نچی ييلی باسيلگن بيرينچی باسمه‌سيده (5700) ته و يېتينچی ايكی جلدلی چاپيده اېسه (8977) ته دېيم و مقال بۉليب، اوندن (6310) ته‌سی عباره (دېيم) و (2667) ته‌سی مقال دير. كتابده‌گی برچه عباره‌لر(دېيملر) معنی‌سی و تېگيشلی مثاللری بيلن بېريلگن.[15]

اېسلش كېره‌ك كه، بو كتابده‌گی عباره(دېيم)‌لرنينگ بير قسمی حاضرگی توركيه توركچه‌سيده  قۉللـه‌نيش ساحه‌سيدن چيقيب، هيچ كيم تماندن ايشله‌تيلمه‌یدی.[16]

 اۉزبېكستانده، تحقيقاتچی عالم رحمت الله شكوروف تمانيدن "اۉزبېك تيلی نينگ ايضاحلی فرازيولوگيك لغتی" آتلی بير تۉپلم باسيليب چيققن. مؤلف نينگ اېسله‌شيچه، بو تۉپلمده (1000) دن آرتيقراق فرازيولوژيك عباره معنی‌سی، تېگيشلی مثالی، ورينتلری و اۉخششلری بيلن، الفبا ترتيبی تيزيمی اساسيده چاپ اېتيلگن.[17]

بشقه توركی اۉلكه‌لرده هم فرازيولوژی بيليمی ساحه‌سیده آزمی-كۉپ می ايشلر و تحقيقاتلر بۉليب، عباره‌لر (دېيملر) تۉپله‌نيب نشر اېتتيريلگن بۉليشی انيق.

اۉلكه‌میز افغانستانده اېسه، (phrase) سۉزی حقيده تيلشناس عالم پوهاند محمد رحيم الهام اۉزی نينگ "روش جديد در تحقيق دستور زبان دری" (دری تيلی گرامری نينگ تحقيقيده ينگی يۉريق) آتلی كتابيده بيرينچی بۉليب، شونداق يازگن: "هرگاه چند شكل لسانی با هم رابطه نحوی داشته باشند به نام عبارت ياد می شود. اين اصطلاح را در بخش نحو معادل (phrase) انگليسی به كار می بريم."[18]

بيراق فرازيولوژيك عباره‌ حقيده بيرينچی انيقراق معلومات و فكرنی تاجيكستانليك عالم محمدالله لطف اۉزی نينگ كابلده چاپ اېتيلگن "دستور زبان دری (نحو)" ناملی كتابيده بېرگن. او فرازيولوژی حقيده سۉز يوريتيب، فرازيولوژیك عباره نينگ خصوصيتلری و نااستوار (نحوی) عباره‌لر بيلن فرقینی بېلگيلب بېرگن.[19]

بو ترماقده كېينلری، تاجيكستانليك عالم احمد سيار بيرينچی بۉليب اساسی ايش باشلب، بيرينچی اثرنی "قاموس مختصر فرازيولوژی دری" آتی بيلن كابلده چاپ اېتدی. كتابده‌ بيزنينگ حسابيميزچه، همه‌سی بۉليب (1238) ته دری فرازيولوژيك عباره تۉپلنگن. كتاب نينگ برچه فرازيولوژيك عباره‌لری عبدالحميد عاطف ارقه‌لی اۉزبېكچه و پشتوگه اۉگيريلگن. مؤلف كتابی‌نينگ كيريش بۉليمیده فرازيولوژی بيليمی و فرازيولوژيك عباره‌لرنينگ گرامرليك توزيليشی و خصويتلری حقيده كېنگ و به تفصيل سۉز يوريتيب، شو پيتگچه دری تيلچی‌ليگيده مقاللر، مقوله‌لر و فرازيولوژيك عباره‌لر اره‌سيده فرق قيلينمه‌ی كېلينگنی‌نی اورغوله‌گن.[20]

افغانستانده، اۉزبېك تيلی‌نينگ فرازيولوژيك عباره‌لری بۉييچه هيچ قنداق بېلگيلنگن ايش بۉلمه‌گن و شونينگ اوچون، تيليميزده‌گی فرازيولوژيك عباره‌لر هم تۉپله‌نيب، ايری كتاب شكلده نشر اېتيلمه‌گن. بيراق بونگه قره‌مه‌ی، دكتور فيض الله ايماق نينگ "خلق دردانه‌لری"، دكتور عارف عثمان نينگ "خلق تفكری"، صالح محمد حساس نينگ "ضرب المثللر يا مقاللر"، نعمت الله يۉلداش نينگ "آته‌لر سۉزی" كتابلری قاله‌بېرسه، "يولدوز" و بشقه بيرتله‌ی نشريه‌لرده باسيليب چيققن "آته‌لر سۉزی" اۉرنكلری اره‌سيده كۉپگينه مقاللر و مقوله‌لر بيلن بيرگه ‌فرازيولوژيك عباره‌لر هم اره‌له‌شيب قالگن؛ چونكه بو كتابلر و اثرلرنينگ مؤلفلری يا تۉپلاوچيلری مقال، مقوله‌ و ‌فرازيولوژيك عباره‌نينگ فرقیگه بارمه‌گنلر!

شونينگدېك، "قاموس مختصر فرازيولوژی دری" كتابده هم تيلماج عبدالحميد عاطف، دری فرازيولوژيك عباره‌لرنينگ اۉزبېكچه ترجمه‌سيده بيرعده  اۉزبیك فرازيولوژيك عباره‌لرنی كېلتيرگن.

 قاله‌بېرسه، محمدحليم يارقين و دكتور شفيقه يارقين‌لرنينگ ايكی جلدلی "فرهنگ اۉزبېكی به فارسی" همده پوهنيار نورالله آلتای نينگ "اۉزبېك تيلی سۉزليگی" كتابلريده هم بير تله‌ی فرازيولوژيك عباره‌لر بار.

هرحالده، اۉلكه‌ميزده تيليميز بۉييچه فرازيولوژی بيليمی حقيده بېلگيلنگن (مشخص) هيچ قنداق ايزله‌نیش و تحقيقات حاضرگچه قيلينمه‌گن. نتيجه‌ده، اولوسيميز تماندن يره‌تيليب، قۉلـله‌نیب كېلگن يا كېله‌یاتگن فرازيولوژيك عباره‌لر هم تۉپله‌نيب، اَيری كتاب شكليده نشر اېتيلمه‌گن.

اولوغ تېنگری مرحمتی بيلن، اۉلكه‌ميزده اۉزبېك تيليده اوشبو ترماقده‌گی بيرينچی آديم كۉته‌ريليب، فرازيولوژيك عباره‌‌لر تۉپلنكن ينگی كتابنی نشرگه تيارله‌ديك. باسيليب چيقه ديگن اوشبو اثر، افغانستان اۉزبېك شيوه‌سیده ايشله‌تيليب كېله‌یاتگن فرازيولوژيك عباره‌لرنينگ بيرينچی مستقل كتابی دير. كتاب نينگ كيريش سۉزی، اونده‌گی كۉنده‌لنگ قۉييليب تحليل اېتيلگن موضوعلر و اَيتيلگن فكر و ملاحظه‌لر، قاله‌بېرسه اونده تۉپلنگن فرازيولوژيك عباره‌لر(دېيملر)، ساحوی عملي ايزله‌نيشلردن تشقری، كتابخانه‌يی ايشلر بۉييچه يوقاريده اېسلنگن اۉزبېكستان، توركيه و تاجيكستان عالملری و تحقيقاتچيلری نينگ نظری و عملی فكر و تجربه‌لری همده اۉلكه‌میزده باسيليب چيققن برچه بديعي نثر اثرلريدن فايده‌له‌نيلگن حالده يوزه‌گه كېلگن.

كتاب نينگ كيريش سۉزی (اوشبو مقاله)، اونينگ تۉپلش يۉريغی همده اونده‌گی اۉرنكلر تيليميز جانكويرلری، اينيقسه عالی اۉقوو يورتلری استادلری و محصللری نينگ اوشبو ترماقده قيله‌جك تحقيقاتلری اوچون يۉللاوچیليك وظيفه‌نی اۉتيشی انيق. كتابده، بيز وقت و امكانيتيميزگه يره‌شه تيليميزنينگ (2700) ته‌دن آرتيق فرازيولوژيك عباره‌سينی تۉپلب، كيريتگنميز. بو "دريادن تامچی" دېمك دير، البته. قالگن اۉرنكلرنی اېسه تيليميزنينگ جانكويرلری، غيرت قيليب تۉپله‌یديلر دېگن اميدده‌میز.

 

---

[1]  ممتوف، ا. اې. اۉزبېك تيلی فرازيولوگيزم‌لری نينگ شكلله‌نيش مسأله‌لری، تاشكېنت: 1999، 11-بېت (اۉزبېك تيلی و ادبياتی ژورنالی، 2010 ييل، 6-سان، 107 بېتدن كۉچيريلدی).

[2]  سيار، احمد، قاموس مختصر فرازيولوژی دری، اۉزبېكچه و پشتو تيلماجی عاطف، عبدالحميد، بيهقی انتشارتی، كابل: 1362، مقدمه، 9-بېت.

[3]  اۉزبېك تيلی نينگ ايضاحلی لغتی، 2-جلد، "روس تيلی" نشرياتی، مسكو: 1981، 307 بېت.

[4]  قاموس مختصر فرازيولوژی دری، 10-بېت.

[5]  اۉزبېك تيلی فرازيولوگيزم لری نينگ شكلله‌نيش مسأله‌لری، 11-بېت.

[6]  دكتور محمد هنگر مېن، دېيملر سۉزلوگو (1000تمل دېيم)، اېنگين نشرياتی، انقره: اېكيم 1994، 3-4 بېت.

[7]  رحمت الله‌يوف، شوكت، اۉزبېك تيلی نينگ ايضاحلی فرازيولوگيك لغتی، اۉقيتووچی نشرياتی، تاشكېنت: 1978، 4-5 بېتلر.

[8]  اۉشه اثر، 6-بېت.

[9]  اۉشه اثر، 6-بېت.

[10]  اۉشه اثر، 6-بېت.

[11]  اۉزبېك تيلی نينگ ايضاحلی فرازيولوگيك لغتی، 13-14 بېتلر.

[12]  دېيملر سۉزلوگو (1000 تمل دېيم)، 5-بېت.

[13]  فاضل تولبنجی، فريدون، تورك آته‌لر سۉزی و دېيملری، استانبول: 1963.

[14]  دكتور محمد هنگر مېن، دېيملر سۉزلوگو (1000 تمل دېيم)، اېنگين نشرياتی، انقره: اېكيم 1994.

[15]  آكسووی، عمر عاصم، دېيملر سۉزلوگو، يېتينچی باسمه، 2جلد، انقلاب نشرياتی، استانبول: 1988.

[16]  دېيملر سۉزلوگو (1000 تمل دېيم)، كيريش سۉز، 3-بېت.

[17]  رحمت الله‌يوف، شوكت، اۉزبېك تيلی نينگ ايضاحلی فرازيولوگيك لغتی، اۉقيتووچی نشرياتی، تاشكېنت: 1978.

[18]  قاموس مختصر فرازيولوژی دری، 22-بېت.

[19]  اۉشه اثر، 23-بېت.

[20]  اۉشه كتاب، مقدمه‌سی.

منبع نی کورستمس دن نسخه کوچیریش گه رخصت بیریلمه یدی